Ở Sử Pán, nghề rèn dao có từ lâu rồi. Dao của người Mông ở đây rèn tốt và sắc lắm, chặt tre đực già chục năm không bị mẻ…
Ông Châu A Giáo (45 tuổi), thôn Hòa Sử Pán 2 rút từ trong chiếc bao dao đen bóng ra con dao nhọn, chuôi bằng gỗ sến được bọc đồng sáng bóng. Gại gại tay vào lưỡi dao sắc lẹm, ông bảo con dao này do chính tay ông tự rèn lấy, nó đã theo ông ngót hai mươi mùa hoa trẩu. Ở Sử Pán, nghề rèn dao có từ lâu rồi. Dao của người Mông ở đây rèn tốt và sắc lắm, chặt tre đực già chục năm không bị mẻ…
“Vua dao” trên núi Nà Trông
Xã Sử Pán (Sa Pa) nằm cheo leo trên sườn núi đá Nà Trông. Ngược theo đường bê tông lên lưng núi, tôi tìm đến căn nhà gỗ đơn sơ nằm giữa rừng tre trúc xanh um. Từ xa, tôi đã nghe vẳng tới tiếng chan chát đều đặn. Dưới gốc tre già, một người đàn ông trạc ngũ tuần, mái tóc điểm hoa râm đang miệt mài quai búa. Mỗi lần ông vung búa lên rồi đập xuống mảnh sắt nung đỏ, những thớ thịt trên hai cánh tay rắn chắc như hai khúc gỗ lim lại nổi lên cuồn cuộn. Ở Sử Pán, ai cũng biết ông là Châu A Giáo, thợ rèn dao nổi tiếng khắp vùng. Ông là “tác giả” của những con dao tốt, được nhiều người đặt mua. Ông Giáo bảo nghề rèn truyền thống của người Mông ở Sử Pán đã có từ rất lâu rồi. Trên núi đá khắc nghiệt này, nếu không có con dao, cái búa tốt để chặt cây, không có cái cày, cái cuốc tốt để trồng ngô, lúa, cái liềm để thu hoạch…thì không tồn tại được. Ngày trước, người Mông ở đây rèn nhiều dụng cụ lao động, nhưng bây giờ chủ yếu là rèn dao.
 |
| Nghề rèn ngoài bí quyết gia truyền, cần có sức khỏe, sự kiên trì, khéo léo. |
Tôi hỏi làm thế nào để rèn được một con dao tốt? Ông Giáo chia sẻ: Trước hết là phải có sắt tốt và phải biết cách rèn. Người Kinh rèn bằng than đá, còn người Mông rèn bằng than củi lấy từ cây gỗ chắc trên rừng già. Miếng sắt sau khi được nung đỏ, dùng búa đập mỏng thành hình con dao nhọn thì bỏ vào tôi cho thép cứng. Đây là công đoạn quan trọng nhất. Tôi non lửa, dao không đủ độ cứng, tôi già lửa, lưỡi dao cứng nhưng lại giòn, dễ bị mẻ khi chặt. Nước tôi thế nào để con dao cứng mà không giòn, sắc mà không nhanh cùn, mài lâu mà không mất lưỡi là cả một nghệ thuật và bí quyết lâu đời. Để hoàn thiện được một cặp dao tốt, phải mất cả một ngày ròng. Kinh nghiệm của ông Giáo là tôi dao bằng cây chuối rừng thì lưỡi dao sẽ bền chắc và sắc lâu.
Giữ lửa rèn không bao giờ tắt
Cách nhà ông Giáo không xa là nhà ông Châu A Chính, người theo nghề rèn dao lâu năm. Do tuổi đã cao, mắt mờ, nên gần đây ông Chính đã nghỉ rèn và truyền nghề cho con trai. Ông Chính cho biết: “Với đàn ông người Mông, dù đi đâu cũng có con dao đeo bên mình, vừa là dụng cụ lao động hữu ích, vừa là vật hộ mệnh, phòng thân. Tổ tiên người Mông ở Sử Pán đã đúc kết những kinh nghiệm quý báu và bí quyết gia truyền để rèn ra những con dao tốt. Đó cũng là bản sắc dân tộc mà các thế hệ lưu giữ và truyền lại”. Được biết, trên núi Nà Trông, ngoài những thợ rèn lão luyện trong nghề như ông Giáo, ông Chính, thì còn có khoảng 30 hộ người Mông khác cũng theo nghề rèn dao truyền thống. Có thể kể đến một số hộ tiêu biểu như: Tẩn A Dế, Tẩn A Dũng, Trang A Páo, Vàng A Quả, Sùng A Tếnh, Sùng A Phềnh, Châu A Sem, Tẩn A Tú…Nhiều hộ có từ 3 - 4 đời theo nghề rèn.
Lò rèn của người Mông ở Sử Pán rất đơn giản, chỉ cần có một ụ đất làm bếp lò, mấy cục sắt to làm đe, bễ rèn và cái búa, cái kẹp sắt là được. Trước đây, bễ lò rèn dùng bằng thân cây lớn đục rỗng, có pít-tông như cái bơm để kéo thổi gió vào lò cho than nhanh đỏ, còn bây giờ có quạt điện thay bễ vừa đỡ mất sức người, vừa tiện lợi hơn. Trừ lúc mùa vụ bận rộn, còn bình thường các lò rèn ở Sử Pán luôn đỏ lửa, âm thanh chan chát quen thuộc của đe, búa rộn vang cả bản. Tìm hiểu thêm về bí quyết rèn dao của người Mông ở Sử Pán, tôi biết được thêm rằng, nếu tôi dao bằng nước thì phải nhúng sống dao vào trước rồi cho nước ngập dần đến lưỡi dao. Nếu nhúng lưỡi dao trước, thì lưỡi dao sẽ giòn và nhanh mẻ. Một công đoạn khó nữa khi hoàn thiện dao là hàn những vòng đồng để bọc chuôi dao. Người ta cắt những lá đồng mỏng, uốn thành vòng theo kích thước chuôi dao rồi hàn lại. Ngày trước, hợp chất hàn đồng làm từ bạc trắng hoa xòe và một số chất khác rất đắt và quý. Bây giờ có que hàn rồi, nên tiện hơn. Thợ non tay hàn dễ làm cháy vòng đồng hoặc mối hàn không chắc, nhanh bị bung ra. Hàn đồng vì thế cần có kỹ thuật cao và sự kiên trì, khéo léo của người thợ.
Từ con dao đến sản phẩm du lịch
Ngày trước, đồng bào Mông ở Sử Pán rèn dao chủ yếu để phục vụ cuộc sống gia đình. Mấy năm gần đây, nghề rèn dao phát triển mạnh hơn, nhiều hộ chuyên rèn dao để bán cho khách du lịch. Không ít hộ đã đầu tư tiền để mua máy mài, máy cắt sắt, máy khoan, máy hàn…để giảm bớt sức người, nâng cao năng suất lao động, làm ra nhiều sản phẩm hơn. Anh Sùng A Dơ, thợ rèn chuyên làm dao bán cho du khách đến Sa Pa cho biết: Rèn dao bán cho khách du lịch ngoài đảm bảo chất lượng, thì phải làm thật đẹp khách mới thích mua. Con dao phải có hình dáng thanh thoát, lưỡi dao mài sáng bóng, chuôi dao đẽo dáng cong và quấn nhiều vòng đồng cho đẹp mắt. Bao dao cũng phải làm bằng gỗ nhẹ, tạo dáng bắt mắt. Thông thường, mỗi con dao nhọn kèm theo bao gỗ giá từ 150.000 - 200.000 đồng. Dao có chuôi và bao bằng sừng trâu giá 400.000 - 500.000 đồng. Mỗi tuần tôi bán được 4 - 5 con dao. Trừ chi phí, mỗi tháng cũng kiếm được khoảng 3 triệu đồng. Ở Sử Pán, nghề rèn đang giúp nhiều hộ dân nâng cao thu nhập, xóa đói, giảm nghèo.
Từ khi dao của người Mông ở Sử Pán trở thành sản phẩm du lịch, được nhiều du khách tìm mua, thì không chỉ người dân ở đây mà còn ở nhiều xã khác trên địa bàn huyện Sa Pa cũng rèn dao để bán. Vui vì nghề rèn của người Mông Sa Pa được khôi phục và ngày càng phát triển, nhưng nhiều thợ rèn dao ở Sử Pán vẫn bộc lộ trăn trở. Anh Tẩn A Nâu, thợ rèn ở Sử Pán buồn buồn bảo: “Bây giờ trên Sa Pa tràn ngập dao bán cho khách du lịch, nhiều người còn mượn danh dao của người Mông ở Sử Pán để bán dao kém chất lượng, làm mất uy tín sản phẩm. Cũng có một số hộ ở Sử Pán chạy theo số lượng, làm dao không đảm bảo chất lượng bán cho khách”. Buồn vì điều đó, nhưng anh Nâu cho biết ở Sử Pán vẫn còn nhiều hộ quyết tâm giữ nghề rèn truyền thống của tổ tiên, chỉ làm dao tốt để bán chứ không chạy theo lợi nhuận. Nhiều hộ còn sẵn sàng đón khách du lịch đến thăm lò rèn của gia đình để giới thiệu về nghề thủ công truyền thống độc đáo của dân tộc. Người Mông ở Sử Pán quyết giữ cho ngọn lửa lò rèn đỏ mãi, không bao giờ tắt đến tận mai sau.
