Gắn bó với cây sắn hàng chục năm nay, nhưng sau khi kết thục vụ sắn 2022 - 2023, gia đình bà Vũ Thị Lê, thôn Sặt Ngọt, xã Đông Cuông đã chuyển 0,5 ha đất đồi sang trồng xen quế. Bà cho biết: "Dù nhà tôi chỉ có nửa héc - ta nhưng nhờ chăm sóc tốt nên mỗi vụ sắn cũng thu về được khoảng 40 triệu đồng. Tuy nhiên, từ vụ sắn trước đã xuất hiện tình trạng thối củ nên năng suất giảm một nửa và chỉ thu được có 20 triệu đồng. Vì thế, sau khi thu hoạch nốt vụ sắn vừa rồi, gia đình tôi đã quyết định trồng xen thêm cây quế”.
Cũng theo bà Lê, trước đây toàn thôn Sặt Ngọt có khoảng 50 ha sắn nhưng từ vài, ba năm trở lại đây đã có khoảng 40 ha được người dân trồng xen quế. Nếu tình trạng bệnh thối củ vẫn tiếp tục không được xử lý thì chỉ một thời gian nữa cây sắn sẽ không còn chỗ đứng.
Qua thống kê của UBND xã Đông Cuông cho thấy, diện tích, năng suất cây sắn của địa phương đã liên tục giảm trong vài năm trở lại đây. Từ vài trăm héc - ta, đến nay, toàn xã chỉ còn 100 ha.
Ông Lương Ánh Điền - Phó Chủ tịch UBND xã cho biết: "Từ 2 - 3 năm gần đây, mỗi năm diện tích cây sắn giảm khoảng 50 ha do đất bạc màu, năng suất thấp và bà con chuyển sang trồng xen với cây quế, keo, bồ đề. Nếu tình trạng này tiếp tục diễn ra thì một thời gian nữa, diện tích sắn trên địa bàn xã sẽ không còn”.
Cũng giống như Đông Cuông, diện tích cây sắn tại xã Châu Quế Thượng cũng bị thu hẹp nhiều trong vài năm trở lại đây. Nếu như cách đây 2 năm, diện tích sắn toàn xã lên tới gần 700 ha nhưng nay cũng giảm chỉ còn khoảng 520 ha.
Anh Đỗ Khắc Cương - cán bộ khuyến nông xã cho biết: "Bệnh thối củ xuất hiện từ năm 2021 chủ yếu tại 2 thôn Đồng Tâm, Ngòi Lèn. Đặc biệt, với những diện tích thu hoạch sau tháng 11 thì tỷ lệ bệnh thối củ sẽ nhiều hơn; dẫn đến, năng suất, giá trị kinh tế thấp nên người dân chuyển đổi sang trồng quế và các cây lâm nghiệp khác”.
Người dân xã Đông Cuông thu hoạch sắn.
Theo thống kê của huyện Văn Yên, diện tích sắn tại 8 xã vùng nguyên liệu sắn đều bị thu hẹp mạnh trong thời gian qua. Hiện nay, tổng diện tích sắn toàn huyện chỉ còn khoảng 4.000 ha, giảm một nửa so với trước đây và dự kiến sẽ còn tiếp tục thu hẹp.
Qua tìm hiểu, nguyên nhân của thực trạng trên, trước hết là do diện tích canh tác sắn chủ yếu có độ dốc cao, sau nhiều năm đất bị xói mòn, rửa trôi mạnh; dẫn đến, đất bạc màu nghèo dinh dưỡng, sắn sinh trưởng, phát triển chậm, năng suất thấp.
Bên cạnh đó, giá sắn bấp bênh, không ổn định, điệp khúc được mùa rớt giá thường xuyên diễn ra, dù Nhà máy sắn Văn Yên là đơn vị thu mua, bao tiêu sản phẩm nhưng sự ràng buộc, cam kết về giá cho cả vụ thì gần như không có.
Ngoài ra, hiện nay, do canh tác lâu năm, cây sắn đã bị nhiễm nhiều loại bệnh, đặc biệt là nấm bệnh gây thối củ ngày càng phát triển mạnh, năng suất giảm, hiệu quả kinh tế kém, nên người dân đã chuyển một phần diện tích đất canh tác sắn sang trồng cây lâm nghiệp như: quế, keo, bồ đề...
Trước thực trạng trên, huyện Văn Yên đã chỉ đạo các cơ quan chuyên môn tích cực phối hợp, triển khai các giải pháp nhằm xử lý bệnh thối củ cũng như thực hiện canh tác sắn bền vững. Ông Phạm Hồng Thắng - Giám đốc Trung tâm Dịch vụ hỗ trợ phát triển nông nghiệp huyện cho biết: "Để hạn chế bệnh, nhất là bệnh thối củ, Trung tâm đã phối hợp tuyên truyền, vận động, hướng dẫn người dân thực hiện các biện pháp canh tác như: không sử dụng nguồn giống bị nhiễm bệnh, trong vùng bị nhiễm bệnh; đồng thời, xử lý nguồn nấm bệnh trong đất bằng các biện pháp như: vệ sinh nương sắn, bón vôi bột, ủ phân hữu cơ với chế phẩm sinh học Trichodema dùng bón lót trước khi trồng. Bên cạnh đó, Trung tâm phối hợp với các đơn vị bảo vệ thực vật của trung ương, tỉnh triển khai thực hiện mô hình thử nghiệm phòng trừ bệnh thối củ trên cây sắn tại 2 xã Châu Quế Thượng, Châu Quế Hạ nhằm đánh giá hiệu quả và từng bước nhân rộng mô hình”.
Trao đổi với lãnh đạo huyện Văn Yên, được biết giai đoạn 2010 - 2015 là thời điểm phát triển mạnh mẽ nhất, đặc biệt năm 2012 giá sắn cao đã hối thúc người dân mở rộng diện tích sắn, nên cây sắn không chỉ phát triển tại các xã trong vùng sắn nguyên liệu của Nhà máy Sắn Văn Yên mà phát triển rộng trên địa bàn các xã khác với diện tích khoảng 8.000 ha năm 2013.
Việc phát triển ồ ạt đã dẫn đến tình trạng thừa nguyên liệu; thị trường cũng phụ thuộc nhiều vào Trung Quốc, nên đã không ít lần người trồng sắn phải ngậm ngùi khi giá sắn xuống thấp, không đủ công đầu tư, chăm sóc, đỉnh điểm vào các niên vụ 2008 -2009, 2015 - 2016.
Từ thực tế đó, những năm qua (giai đoạn 2015 - 2020), huyện Văn Yên chỉ đạo giảm dần diện tích sắn; sản xuất theo chuỗi giá trị, tạo mối liên kết chặt chẽ giữa cơ sở chế biến, chính quyền địa phương và nông dân. Tiếp tục triển khai thực hiện đề án canh tác sắn bền vững trên đất dốc, với các biện pháp tổng hợp như: trồng cây lâm nghiệp trên đỉnh đồi sắn, trồng băng cỏ, cốt khí, các cây họ đậu… để hạn chế xói mòn, rửa trôi đất, giữ ổn định năng suất, sản lượng cây sắn, đem lại nguồn thu nhập ổn định cho nông dân, phù hợp với quy hoạch của địa phương và nhiệm vụ tái cơ cấu kinh tế ngành nông nghiệp.
Ông Phạm Trung Kiên - Phó Chủ tịch UBND huyện cho biết thêm: ngày 30/11/2020 Ban Chấp hành Đảng bộ huyện đã ban hành Nghị quyết số 06-NQ/HU về phát triển sản xuất nông nghiệp theo hướng hữu cơ, sản xuất hàng hóa hiệu quả và bền vững giai đoạn 2021 - 2025. Theo đó, huyện xây dựng định hướng đến năm 2025 ổn định diện tích sắn khoảng 3.500 ha; tiếp tục tuyên truyền, vận động nhân dân thực hiện các biện pháp canh tác bền vững trên đất dốc đạt 100% diện tích (kế hoạch 2023 là 4.000 ha) và ổn định diện tích 3.500 ha, đảm bảo nguyên liệu cho Nhà máy Sắn Văn Yên.
Sau hơn hai chục năm tập trung phát triển vùng nguyên liệu sắn ở Văn Yên, đến nay, cây sắn được coi là cây có năng suất, giá trị kinh tế cao, góp phần nâng cao đời sống cho người dân. Mỗi năm, nông dân Văn Yên thu về trên 200 tỷ đồng; trong đó, sản phẩm tinh bột sắn, sắn lát khô đã được xuất sang thị trường nhiều nước lớn như: Trung Quốc, Philippines, Hàn Quốc... với trị giá gần chục triệu đô mỗi năm.
Vị thế của cây sắn đã được khẳng định và không chỉ là cây xóa nghèo, làm giàu cho nông dân mà còn là sản phẩm nông sản xuất khẩu chủ lực của huyện Văn Yên nói riêng và tỉnh Yên Bái nói chung. Mặc dù hiện nay, huyện Văn Yên đã xây dựng kế hoạch ổn định diện tích sắn ở 3.500 ha; tuy nhiên, với những gì thực tế đang diễn ra, vùng sắn Văn Yên có thể đứng trước "nguy cơ” xóa sổ nếu giá cả cây sắn vẫn tiếp tục bấp bênh và năng suất giảm do bệnh thối củ như hiện nay. Do vậy, để cây sắn phát triển bền vững; trước mắt, và lâu dài cần đưa vào sản xuất những giống sắn có năng suất cao cũng như đầu tư thâm canh, xen canh hiệu quả.
Về lâu dài, mối liên kết giữa nông dân với doanh nghiệp chế biến cần chặt chẽ, thống nhất như: tăng cường hỗ trợ giống, các biện pháp canh tác, thu mua sản phẩm… đặc biệt là vấn đề cam kết, bảo đảm ổn định về giá của cơ sở chế biến đối với người trồng sắn.
Hùng Cường
