Sau cuộc khởi nghĩa Yên Bái, VNQDĐ bị tan vỡ từng mảng, nhiều người bị bắt bớ. Trong cuộc họp với các lãnh tụ VNQDĐ ngày 26/1/1930 tại làng Mỹ Xá, Nam Sách, Hải Dương, Nguyễn Thái Học phát biểu với các đồng chí của mình: “Một khi lòng sợ sệt đã chen vào đầu óc quần chúng khiến họ hết hăng hái, hết tin tưởng thì phong trào cách mạng có thể nguội lạnh như đám tro tàn, rồi người của Đảng cũng sẽ liên tiếp bị bắt dần, vô tình xô đẩy anh em vào cái chết lạnh lùng mòn mỏi ở các phòng ngục trại giam. Âu là chết đi để thành cái gương phấn đấu cho người sau nối bước. Không thành công thì cũng thành nhân...”.
Lãnh tụ VNQDĐ Nguyễn Khắc Nhu bị bắt ngày 10/2/1930 khi ông bị giặc bắn bị thương. Đồng đội cõng ông ra, ông bảo: “Hãy để tôi cùng chiến đấu, nếu phải hy sinh thì hy sinh cùng anh em!”. Ông từ chối để anh em khiêng đi. Trước sự truy đuổi của giặc, ông nằm sấp dưới hai quả lựu đạn tự tạo giật chốt. Lựu đạn nổ phá vỡ mảng bụng nhìn thấy cả ruột gan, vì thế ông bị sa vào tay giặc. Chúng băng bó cho ông, khi qua sông, ông nhảy xuống sông tự tử, chúng lại vớt lên đưa về đồn, dùng mọi điều ngon ngọt dụ dỗ. Chúng hỏi: “Nguyễn Thái Học, Phó Đức Chính ở đâu, Cô Giang (Nguyễn Thị Giang) hiện đang làm gì?”. Ông đều lắc đầu: “Những người đồng chí của tôi hiện đang làm gì, ở đâu, tôi không thể nói cho các ông được. Những người yêu nước chúng tôi không thể quì gối xin đặc ân của những kẻ cướp nước. Các ông hãy bắn hay xử chém tôi ngay, chứ đừng hy vọng tôi khai tên tuổi những đồng chí của tôi cho các ông bắt bớ, giam cầm...”.
Đêm ấy, ông đã đập đầu vào tường đá tự tử thể hiện khí phách lẫm liệt của một chí sĩ yêu nước. Để người thân và nhân dân không tìm được hài cốt, ngay đêm 11/2/1930, giặc Pháp vội đem ông chôn trên một bãi đất rộng, sau đó chúng dùng bừa san phẳng để xóa nấm mộ.
Trong danh sách 4 người bị giặc Pháp hành hình tại Yên Bái ngày 8/5/1930, người đứng đầu danh sách lên máy chém là Ngô Hải Hoàng. Ông là người tham gia chỉ huy khởi nghĩa Yên Bái. Ông bị bắt khi cuộc khởi nghĩa thất bại. Trước tòa án đại hình, ông chẳng ngần ngại trả lời tên chánh tòa:
Hỏi: Tại sao anh đánh Yên Bái?
Đáp: Không phải tôi đánh mà là Trung ương Đảng bộ hạ lệnh tôi đánh...
Hỏi: Ông quan ba Jourdain là quan thầy tử tế với anh như vậy mà đêm ấy anh đã bắn chết ông ta trước nhất!
Đáp: Ông Jourdain tử tế với tôi thật nhưng đó là tình riêng. Còn tôi giết ông ấy là bổn phận của tôi đối với Đảng, với nước. Người Việt Nam chúng tôi bao giờ cũng đặt nghĩa công lên tình riêng.
Hỏi: Anh thật là hạng người tàn ác. Một mình anh đêm ấy giết chết 6 người Tây.
Đáp: Tôi làm gì giết được nhiều như thế! Anh em tôi giết nữa chứ! Nhưng cả Đảng chúng tôi chỉ là một người, anh em tôi giết cũng chính là tôi giết. Tôi sẵn lòng chịu hoàn toàn trách nhiệm...
Cô Giang tự sát để lại hai bức thư tuyệt mệnh đầy chí khí cách mạng. Cô Bắc (Nguyễn Thị Bắc, chị ruột cô Giang) thét lớn trong phiên xử án của Pháp: “Chúng mày về nước Pháp mà kéo đổ tượng Jeanne dAre xuống đi thôi!”.
Lãnh tụ VNQDĐ Nguyễn Thái Học bị giặc Pháp hành hình lúc 5h30’ ngày 17/6/1930 tại thị xã Yên Bái cùng với Phó Đức Chính và 11 người khác. Tất cả 13 người trước cái chết đều hiên ngang, bình thản, chấp nhận sự hy sinh của những nghĩa sĩ yêu nước. Bùi Văn Chuẩn khi bước lên đoạn đầu đài hô lớn “Việt Nam” thì bị một tên lính Pháp bịt miệng không hô được nữa. Phó Đức Chính, người thứ 12 bước lên máy chém, đòi đặt nằm ngửa để xem lưỡi máy chém như thế nào.
Nguyễn Thái Học - người cuối cùng bước lên máy chém, ông mỉm cười nhìn công chúng và binh lính. Sắc mặt thản nhiên đọc thơ bằng tiếng Pháp:
“Chết vì Tổ quốc chết vinh quang
Lòng ta sung sướng, chí ta nhẹ nhàng...”.
| “Mặc dầu thất bại nhưng cuộc khởi nghĩa Yên Bái đã để lại nhiều bài học đấu tranh cách mạng quý giá. Hơn nữa, với tinh thần hy sinh anh dũng của các chiến sỹ, cuộc khởi nghĩa Yên Bái đã có tác dụng cổ vũ lòng yêu nước và chí căm thù giặc của nhân dân ta. Những tấm gương hy sinh quả cảm của các chiến sĩ Yên Bái đã góp phần tiếp nối truyền thống anh hùng bất khuất của dân tộc” (“Lịch sử Việt Nam tập II”, Nhà xuất bản Khoa học Xã hội, Hà Nội 1985). |
Sau khi đọc xong bài thơ bằng tiếng Pháp, ông hô lớn: “Việt Nam vạn tuế”, thản nhiên hút mấy hơi thuốc lá rồi ung dung bước lên máy chém. Lưỡi dao máy chém chặt đầu ông đứt văng ra pháp trường, dòng máu vọt lên trời như suối đỏ, mắt ông vẫn mở trừng trừng, quắc sáng nhìn lũ giặc...
Khởi nghĩa Yên Bái thất bại và bị dìm trong biển máu, những lãnh tụ của VNQDĐ bị hành quyết. Sự hy sinh của họ thể hiện chí khí cách mạng và lòng yêu nước, quyết không chịu khom lưng quỳ gối trước giặc. Như Nguyễn Thái Học đã nói: “Không thành công cũng thành nhân”.
Tượng đài Nguyễn Thái Học và các cộng sự tại Công viên Yên Hòa, thành phố Yên Bái. (Ảnh: Ngọc Đồng)
Để ghi nhớ công lao và sự hy sinh anh dũng của những chiến sĩ VNQDĐ, tỉnh Yên Bái đã xây dựng một Khu tưởng niệm Nguyễn Thái Học nằm trong Công viên Yên Hòa rộng 30ha. Ngày 5/3/1990, Bộ Văn hóa -Thể thao & Du lịch đã côngnhận đây là di tích lịch sử cấp Quốc gia.
Nhân kỷ niệm 70 năm ngày khởi nghĩa Yên Bái, ngày 17/6/2000, tỉnh Yên Bái và Bộ Văn hóa - Thể thao & Du lịch đã khởi công xây dựng tượng đài, lăng mộ cùng nhiều hạng mục khác của Khu tưởng niệm Nguyễn Thái Học với 17 cột tượng trưng cho 17 liệt sĩ bị hành hình tại đây, kết nối 17 cột là vòng tròn khuyết với dòng chữ “Không thành công cũng thành nhân”.
Trước mặt khu tưởng niệm là hồ Cô Giang, trên bờ là những lớp sóng vô tận như tấm lòng yêu nước của các chiến sĩ Việt Nam Quốc dân Đảng...
Thái Sinh
