Giữa trung tâm thôn Nhầy, căn nhà sàn bê tông được xây dựng mô phỏng theo đúng kiến trúc truyền thống của người Xá Phó. Công trình có tổng vốn đầu tư hơn 3,6 tỷ đồng từ nguồn ngân sách Nhà nước là không gian sinh hoạt cộng đồng, nơi bảo tồn và gìn giữ nét đẹp văn hóa, phong tục, tập quán được truyền qua nhiều thế hệ.
Tại đây, du khách có thể chiêm ngưỡng công cụ lao động, vật dụng sinh hoạt chất liệu tự nhiên - sản phẩm của sự sáng tạo và cần cù của người Xá Phó; đồng thời được thưởng thức các tiết mục múa xòe, nghe điệu sáo mũi - "cúc kẹ".
Ông Đào Văn Phóng - Trưởng thôn Nhầy chia sẻ: "Trước sự phát triển của đời sống hiện đại, nhiều nét đẹp văn hóa của người Xa Phó dần bị mai một. Vì vậy, khi được Nhà nước đầu tư xây dựng không gian bảo tồn này, bà con rất phấn khởi. Đây là nơi để chúng tôi tái hiện, phục dựng lễ hội, ôn lại văn hóa truyền thống".
Cùng với Nhà sinh hoạt cộng đồng, căn nhà sàn bê tông mang đậm bản sắc của người Xá Phó, có tổng vốn đầu tư 1,5 tỷ đồng, đã được xây dựng dành cho bà Đặng Thị Thanh - một trong những nghệ nhân hiếm hoi của cộng đồng dân tộc Xá Phó.
Cộng đồng Xá Phó tại xã Châu Quế hiện có 268 hộ với 1.007 nhân khẩu, chủ yếu sinh sống ở hai thôn Nhầy và Đồng Tâm.
Căn nhà truyền thống vừa là không gian trưng bày, lưu giữ và truyền dạy những giá trị văn hóa đặc sắc, vừa là điểm đón tiếp du khách đến tìm hiểu về lịch sử, đời sống và quá trình phát triển của đồng bào Xá Phó.
Tại đây, du khách được thưởng thức tiếng sáo "cúc kẹ", tiếng kèn "ma nhí" do chính nghệ nhân Đặng Thị Thanh biểu diễn, đồng thời được trải nghiệm các điệu múa và học cách sử dụng nhạc cụ dân tộc Xá Phó.
Nghệ nhân Đặng Thị Thanh tâm sự: “Được Nhà nước quan tâm, đầu tư, tôi thấy mình có trách nhiệm rất lớn trong việc truyền dạy cho thế hệ trẻ, góp phần bảo tồn và phát huy văn hóa truyền thống của dân tộc, gìn giữ cho con cháu mai sau”.
Không chỉ trong kiến trúc, văn hóa Xá Phó còn được phản ánh rõ nét trong đời sống tinh thần, qua những làn điệu dân ca, nhạc cụ truyền thống và các lễ hội đặc trưng như lễ mừng cơm mới, lễ cúng rừng, lễ cầu mưa… Mỗi dịp lễ hội, cả thôn lại cùng nhau tụ hội, trai gái hát giao duyên, nhảy múa quanh đống lửa, tạo nên không khí rộn ràng, đậm đà bản sắc dân tộc.
Với người Xá Phó, trang phục truyền thống không chỉ để mặc mà còn là biểu tượng của bản sắc văn hóa và niềm tự hào dân tộc. Nhờ nỗ lực gìn giữ của cộng đồng, đến nay vẫn còn 7 bộ trang phục truyền thống có tuổi đời từ 100 đến 200 năm.
Các thế hệ người Xá Phó tiếp tục truyền dạy con cháu cách thêu, dệt đúng theo bản sắc dân tộc. Mỗi họa tiết đều mang ý nghĩa riêng: hình xoắn ốc tượng trưng cho sự sinh sôi, bông hoa biểu thị niềm vui, còn các đường thẳng song song là biểu tượng của sự đoàn kết trong cộng đồng.
Tuy không có chữ viết, người Xá Phó vẫn truyền lại tiếng nói của dân tộc mình qua nhiều thế hệ. Nhờ sự quan tâm của Đảng, Nhà nước cùng với ý thức bảo tồn của chính người dân, thế hệ trẻ trong cộng đồng dân tộc Xá Phó ngày càng chủ động gìn giữ văn hóa truyền thống. Nhiều bạn trẻ đã biết thêu, dệt, duy trì các trang phục truyền thống và nói được tiếng của dân tộc mình.
Chị Châu Thị Linh, 25 tuổi, ở thôn Nhầy, chia sẻ: “Được các bậc cao niên trong thôn truyền dạy văn hóa, múa xòe, thổi sáo "cúc kẹ" và cách dệt vải, thêu may trang phục, chúng tôi nhận thấy văn hóa truyền thống của dân tộc mình thật đẹp. Vì vậy, chúng tôi có trách nhiệm bảo tồn, gìn giữ cho các thế hệ sau".
Cùng với việc bảo tồn, phát huy bản sắc văn hóa độc đáo, xã Châu Quế đang từng bước phát triển du lịch cộng đồng gắn với văn hóa người Xá Phó. Nếp nhà sàn truyền thống được giữ nguyên, vừa là không gian sinh hoạt, vừa là điểm đón khách. Du khách đến đây được chiêm ngưỡng vẻ đẹp của những bộ trang phục rực rỡ, thưởng thức các món ăn đặc sản truyền thống và trải nghiệm sự hiếu khách, nồng hậu của người dân địa phương.
Xã Châu Quế đã triển khai nhiều giải pháp nhằm bảo tồn văn hóa của người Xá Phó, trong đó, chú trọng giáo dục nâng cao nhận thức và niềm tự hào dân tộc cho thế hệ trẻ về ý nghĩa và giá trị của văn hóa truyền thống, đưa nội dung này vào giờ học ngoại khóa tại trường học. Đồng thời, phối hợp với các cơ quan chuyên môn triển khai nhiều đề án, dự án bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa truyền thống gắn với phát triển du lịch cộng đồng.
Các giải pháp này vừa giúp bảo tồn văn hóa dân tộc, vừa tạo sinh kế và nâng cao thu nhập cho người dân. Xã cũng khuyến khích bà con mặc trang phục truyền thống, phát huy vai trò và uy tín của các già làng, người có uy tín trong cộng đồng để duy trì phong tục, tập quán, lễ nghi và tín ngưỡng, đồng thời làm cầu nối truyền lửa cho các thế hệ trong hành trình bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa truyền thống.
Ông Vũ Thành Trung - Phó Chủ tịch UBND xã Châu Quế, cho biết: “Chúng tôi đặt mục tiêu bảo tồn văn hóa gắn liền với phát triển kinh tế. Khi người dân nhận thấy làm du lịch và nghề truyền thống mang lại thu nhập, họ sẽ càng có động lực gìn giữ bản sắc dân tộc mình”.
Dẫu còn nhiều khó khăn, điều đáng quý là cộng đồng người Xá Phó ở Châu Quế đang từng bước ý thức tự hào dân tộc, chủ động gìn giữ giá trị quý báu của cha ông. Những lớp học thêu, lớp dạy tiếng, các lễ hội được phục dựng, cùng điệu múa, bài hát dân ca được truyền dạy cho thế hệ trẻ… tất cả như những hạt giống tốt âm thầm nảy mầm, lan tỏa trong cộng đồng.
Trên con đường hội nhập, người Xá Phó ở xã Châu Quế đang chứng minh rằng hiện đại hóa không đồng nghĩa với đánh mất cội nguồn. Giữ gìn văn hóa chính là giữ được linh hồn của dân tộc - thứ đã, đang và sẽ mãi là niềm tự hào của những con người nơi miền sơn cước Châu Quế.
