LCĐT - Dù 10 năm đã trôi qua, mỗi năm nhìn thấy củ sâm Ngọc Linh thêm một đốt, nhưng anh Lương Văn Hào, nguyên Giám đốc Trung tâm Cứu hộ, bảo tồn và phát triển sinh vật Hoàng Liên, hiện là Trưởng Phòng Tổ chức Hành chính - Vườn Quốc gia Hoàng Liên vẫn không tin vào mắt mình, ngỡ như giấc mơ.
 |
| Anh Lương Văn Hào chăm sóc sâm Ngọc linh. |
Năm 2008, tình cờ qua một người bạn, anh Hào được tham gia xây dựng dự án Khu Bảo tồn động, thực vật và cứu hộ Hoàng Liên, thuộc Vườn Quốc gia Hoàng Liên, tiền thân của Trung tâm Cứu hộ, bảo tồn và phát triển sinh vật Hoàng Liên hiện nay. Sau đó một năm, thêm một lần tình cờ, anh chia tay Vườn Quốc gia Cúc Phương (Ninh Bình) để lên sống và làm việc tại mảnh đất du lịch Sa Pa tuyệt vời. Bước ngoặt lớn đã mang đến cho anh cơ hội “phô diễn” kiến thức được đào tạo về lâm học và trở thành người đầu tiên di thực sâm Ngọc Linh (vốn có duy nhất ở Nam Trà My, Quảng Nam) lên núi Hoàng Liên.
Anh Hào không bao giờ quên “sự kiện” mùa hè năm 2011, Khu Bảo tồn động, thực vật và cứu hộ Hoàng Liên vinh dự được sư thầy Thích Huệ Đăng trao tặng cây sâm Ngọc Linh nuôi cấy mô để trồng thử nghiệm tại Sa Pa. Cây sâm Ngọc Linh nuôi cấy mô của Viện Nghiên cứu nuôi cấy mô sâm Ngọc Linh của sư thầy Thích Huệ Đăng đã được Bộ Khoa học và Công nghệ cấp Bằng sáng chế và thầy Đăng cũng là người đầu tiên của Việt Nam nuôi cấy mô sâm Ngọc Linh thành công. 4 thùng xốp với 200 cây sâm Ngọc Linh nuôi cấy mô vài tháng tuổi trồng trong các cốc nhựa được bàn giao cho khu bảo tồn. Tại thời điểm này, khu bảo tồn chưa có đầy đủ cơ sở vật chất phục vụ trồng loại cây quý này. Vì thế, để đảm bảo an toàn, cây sâm Ngọc Linh nuôi cấy mô được trồng trong “nhà khỉ” - cũi sắt kiên cố dùng để nuôi nhốt khỉ rộng 4 m2 có mái che. Ròng rã hơn 3 năm, anh Hào và anh em kiểm lâm phải thức, ngủ với sâm Ngọc Linh, gần như không bao giờ vắng người, để đảm bảo an toàn tuyệt đối cho giống cây quý này.
Những kiến thức về sinh lý học, sinh thái học thực vật, thổ nhưỡng, khí hậu được học ở trường, cùng với lượng thông tin ít ỏi về kỹ thuật trồng sâm Ngọc Linh nuôi cấy mô đã được vận dụng, dồn tâm huyết cho 200 cây sâm Ngọc Linh trong giai đoạn này thật sự là “cuộc chiến không cân sức” với anh Hào và tập thể kỹ sư non trẻ của Khu Bảo tồn động, thực vật và cứu hộ Hoàng Liên. Mùa hè đầu tiên của cây sâm Ngọc Linh ở Sa Pa đã “vắt sức” của anh Hào và đồng nghiệp. Mọi người hì hục thay nhau chăm sóc lô cây sâm Ngọc Linh cẩn thận hơn cả chăm sóc chính bản thân mình. Dồn hết tâm huyết, trí lực như vậy nhưng mỗi ngày đi qua, anh Hào và đồng nghiệp lại phải chứng kiến hình ảnh không mong muốn, đó là một số cây sâm Ngọc Linh có biểu hiện úa lá, vàng lá, nhũn lá, nhũn thân và nhũn rễ rồi chết (những bệnh này cho tới nay vẫn còn là một thách thức với các nhà khoa học trong và ngoài nước đối với việc trồng sâm Ngọc Linh). Suốt mùa hè đến cuối thu, hơn nửa số cây sâm Ngọc Linh tiếp nhận bị chết mà không rõ nguyên nhân và không có cách xử lý. “Cái chết” của nhiều cây sâm Ngọc Linh không có biểu hiện rõ ràng, trong khi lá và thân vẫn xanh thì rễ đã bị thối, khiến anh thấy bất lực và khổ tâm vô cùng, bởi anh thấy mình thất bại và đánh mất niềm tin với sư thầy Thích Huệ Đăng. Chưa tìm được cách chữa bệnh cho sâm Ngọc Linh thì lại xuất hiện ngày càng nhiều côn trùng như rệp, ve, dế mèn tấn công loài cây quý này. “Chắc côn trùng đánh hơi thấy sâm Ngọc Linh ngon và bổ nên chúng kéo đến ngày càng đông ở khu vực “chuồng khỉ” trồng sâm Ngọc Linh”, anh Hào dí dỏm kể lại.
Mái tóc thêm nhiều sợi bạc, đôi mắt thâm quầng, trũng sâu vì thức trắng nhiều đêm tìm tài liệu trên mạng internet, đọc lại giáo trình lâm học và anh quyết định làm theo cách không giống ai. Nhấc bầu cây sâm Ngọc Linh, thấy hệ rễ bị thối, bằng con mắt của kỹ sư lâm học, anh hiểu rằng môi trường trồng không phù hợp, bằng mọi giá phải đưa cây sâm Ngọc Linh về môi trường hoàn toàn tự nhiên. Nói thì vậy nhưng để làm được thì rất khó, bởi thông tin trên mạng internet, tài liệu về trồng cây sâm Ngọc Linh cấy mô gần như là con số 0; không có chuyên gia hướng dẫn; mô hình tham khảo có nhưng ở tận Đà Lạt, không có điều kiện để nhìn thấy. “Tôi thật sự mông lung, nhưng là người làm khoa học, tôi hiểu rằng thành công hay thất bại thì cũng phải thử nghiệm”, anh Hào tâm sự.
 |
 |
| Sâm Ngọc linh. |
Đặt niềm tin, gieo thành công, mùa thu năm 2011, anh Hào quyết định mạnh dạn thay đổi toàn bộ giá thể trồng, bỏ toàn bộ giá thể được chuyển giao từ người trao tặng, thay đổi cách trồng mới, chuyển trồng toàn bộ trong các cốc nhựa sang trồng trong các chậu nhựa rộng hơn với các loại giá thể được tạo từ tự nhiên tại Sa Pa. Ròng rã 2 tháng, anh và các cộng sự ngày đêm có mặt theo dõi từng sự thay đổi dù nhỏ nhất của cây sâm Ngọc Linh sau khi được trồng theo cách mới. Thật bất ngờ, các cây sâm Ngọc Linh đã bén rễ, hồi xanh, bộ rễ ra nhiều hơn và cứng cáp hơn, quan trọng hơn cả không còn tình trạng cây bị chết. Thành công này khiến không chỉ anh và các cộng sự, mà cả Tiến sỹ Lê Thanh Lựu, nguyên Viện trưởng Viện Thủy sản - người đam mê sâm Ngọc Linh - phải sửng sốt và ngưỡng mộ. Bù đắp cho những vất vả của anh Hào, Tiến sỹ Lê Thanh Lựu đã đến tận Trung tâm Cứu hộ, bảo tồn và phát triển sinh vật Hoàng Liên tặng anh 1.000 hạt sâm Ngọc Linh để trồng thử nghiệm. Giai đoạn đầu của quá trình gieo trồng hạt sâm Ngọc Linh được Tiến sỹ Lựu chỉ bảo cẩn thận, tuy nhiên vì chưa có đủ điều kiện gieo trồng nên trung tâm đã xử lý hạt rồi bảo quản trong tủ lạnh và thật may mắn, những hạt sâm này đã nảy chồi vào mùa xuân tiếp theo. Bất ngờ nối tiếp bất ngờ, năm 2017, Tiến sỹ Lê Thanh Lựu còn cất công mang 10 hạt sâm từ Hoa Kỳ về tặng anh Hào trồng thử nghiệm.
Dù đã 10 năm, nhưng mỗi lần nhắc lại hành trình di thực sâm Ngọc Linh lên Sa Pa, anh Hào không quên bất kỳ chi tiết nào. Anh kể tỉ mỉ: Năm 2013 - 2014 đánh dấu một mốc quan trọng, hầu hết số lượng sâm Ngọc Linh nuôi cấy mô còn lại và gieo từ hạt đã phát triển mạnh, cây tỏa tán rộng và vươn cao theo từng ngày. Được chứng kiến, tôi và các cộng sự vô cùng hạnh phúc. Kể từ đây, nhiều người bắt đầu biết đến sự xuất hiện và khả năng trồng sâm Ngọc Linh tại Sa Pa, khẳng định đây là địa điểm đầu tiên di thực thành công loài sâm quý hiếm này. Năm 2014 - 2016, một chương trình thử nghiệm di thực sâm Ngọc Linh lớn hơn, bài bản hơn và khoa học hơn từ Viện Dược liệu Trung ương đã được triển khai tại Trung tâm Cứu hộ, bảo tồn và phát triển sinh vật Hoàng Liên. Đây là khoảng thời gian chúng tôi được học hỏi và áp dụng kỹ thuật trồng mới, thực hiện ngay trên nền đất, sinh cảnh bán hoang dã với mục đích đánh giá sự phát triển của sâm Ngọc Linh để rút ra kinh nghiệm sau này chuyển giao cho người dân Sa Pa. Giai đoạn này, các cây sâm Ngọc Linh nuôi cấy mô và hạt đã “cao lớn”, ra nhiều hoa và quả. Năm 2015, việc di thực thành công sâm Ngọc Linh từ Đà Lạt ra Sa Pa chính thức được “lên báo”.
Bật mí về thành công, anh Hào cho hay: Để trồng được sâm Ngọc Linh - loại dược liệu quý hiếm mà ngay cái tên đã toát hàm ý sâu sắc về giá trị và tâm linh - người trồng cần có cái tâm, sự kiên nhẫn, biết chăm chút cẩn thận từng cây sâm như chăm con trẻ. Điều mà anh bất ngờ hơn cả đó là qua phân tích cho thấy, hàm lượng các dược chất chính như saponin, MR2 (chất chống ung thư) có trong sâm Ngọc Linh nuôi cấy mô ở Sa Pa cao “ngang ngửa” với sâm Ngọc Linh 18 tuổi tự nhiên ở Quảng Nam, thậm chí chất lượng sâm Ngọc Linh nuôi cấy mô trồng ở Đà Lạt chỉ bằng 1/6 so với trồng ở Sa Pa. Vậy, sự biến đổi nào làm cho sâm Ngọc Linh trồng tại Sa Pa có sự đột biến về dược chất MR2 so với vùng phân bố chính? Đây là câu hỏi thú vị mà nhiều nhà khoa học trồng trọt và di truyền muốn vào cuộc để tìm câu trả lời.
Di thực thành công sâm Ngọc Linh, anh Hào thấy tự hào vì đã làm được một việc có ý nghĩa, khẳng định sâm Ngọc Linh đã được di thực và sản xuất thành công tại Sa Pa; hoàn thiện quy trình kỹ thuật trồng, chăm sóc sâm Ngọc Linh đảm bảo tính thích ứng, nguyên vẹn; tạo ngân hàng giống để bảo tồn và phát triển nguồn gen quý hiếm này; xác định được loài, phân loài là cơ sở để đánh giá thực trạng sâm Ngọc Linh cung cấp kiến thức khoa học về bệnh tật và tìm ra biện pháp sinh học để chữa trị bệnh cho sâm Ngọc Linh.
Vườn sâm Ngọc Linh ở Sa Pa không những được trồng thử nghiệm thành công, mà các thế hệ tiếp theo của chúng đang tạo ra một quần thể lớn hơn, với sức sống mãnh liệt và sẽ sớm được đưa vào trồng đại trà trên núi Hoàng Liên.
