Có thể nói, lục bát là một “huyền thoại” (R. Barthes). Huyền thoại đó cất giữ và lưu truyền điệu tâm hồn, nhịp tự tình của dân tộc. Chẳng thế mà người Việt Nam ai ai cũng có thể thuộc và đọc được đôi vần lục bát.
 |
| Truyệt Kiều của Nguyễn Du là mẫu mực, tinh hoa của thể thơ lục bát. |
Trong lời ăn tiếng nói hằng ngày, người ta cũng rất dễ thốt lên những ví von vần điệu kiểu lục bát. Không một thể thơ nào lại có đời sống sâu rộng, bền bỉ và phổ biến, quen thuộc như lục bát. Cũng chính từ sức sống và sự lan tỏa mạnh mẽ ấy, trong những thực hành sáng tạo thơ, lục bát có thể là sinh địa, nhưng cũng có thể là... tử địa của nhiều cây bút.
Lục bát là miền đất hứa của người làm thơ bởi chính khả năng kỳ diệu của nó. Nhà phê bình Chu Văn Sơn, trong một bài viết tâm huyết về thơ lục bát, thể hiện tấm lòng tri âm với thể loại, đã nhận thấy: Lục bát “dư sức trần thuật”, “dồi dào năng lực trữ tình”, “dôi dả năng lực triết luận”, “đáp ứng mọi yêu cầu trào tiếu”, “biến hóa vô chừng”. Với những dẫn chứng xác đáng và phân tích thấu đáo, Chu Văn Sơn cho rằng: “Tiềm năng hình thức của lục bát là vô cùng” (Sức sống mãnh liệt của lục bát).
Tiềm năng này trao cho người làm thơ cơ hội bước vào miền đất hứa. Bên cạnh những câu ca dao sáu tám vẫn bền bỉ đi cùng dân gian, nhiều nhà thơ đã chọn lục bát như là một phương thức để tỏ bày suy tư, nhịp điệu, xúc cảm của lòng mình.
Nhìn lại hành trình lục bát trong di sản thi ca dân tộc, chúng ta cảm nhận được một lối lục bát mẫu mực, tinh hoa của Nguyễn Du (Long lanh đáy nước in trời/ Thành xây khói biếc non phơi bóng vàng); nhuần nhị, xa xót mà thấm đẫm hồn quê nẻo phố trong thơ Nguyễn Bính (Bao giờ bến mới gặp đò/ Hoa khuê các bướm giang hồ gặp nhau); ngang tàng, bất cần pha chút giang hồ phiêu bạt như Đồng Đức Bốn (Trở về với mẹ ta thôi/ Lỡ mai chết lại mồ côi dưới mồ); tinh ngạo mà lang bang kiểu Văn Thùy (Kể từ đêm ấy về sau/ Áo ru tôi ngủ nát nhàu tương tư); trào tiếu, nghịch dị mà thấm thía minh triết trong thơ Bảo Sinh (Khi mê bùn chỉ là bùn/ Ngộ ra mới biết trong bùn có sen); thao thiết hoài nhớ như Nguyễn Phúc Lộc Thành (Tôi về chèo khúc sông Thương/ Câu quan họ tắt trên đường đò đưa)...
Còn có thể dẫn thêm ra những câu, những bài lục bát hay của Mai Văn Phấn, Nguyễn Việt Chiến, Trúc Thông, Phạm Công Trứ, Lê Đình Cánh, Nguyễn Minh Khiêm... Nhưng, như thế cũng đủ thấy rằng lục bát đã tỏa cành, đâm rễ, phủ bóng lên thi ca Việt Nam thế nào. Dường như, mỗi nhà thơ xứ Việt đều dắt lưng đôi bài lục bát trong gia tài của mình.
Có phải vì lục bát dễ làm nên nhiều người đã lựa chọn? Có phải cứ tuân thủ sáu - tám, gieo vần bằng, hiệp vần chân - lưng, nhịp chẵn là sẽ thành lục bát? Không phải như thế. Nhiều người chọn lục bát có lẽ vì sự tương hợp với nhịp điệu của tâm tư, cảm xúc của họ. Ấy là điệu hồn dân tộc, là cá tính dung hòa, nhuần nhị, khiêm cung của con người trong không gian văn hóa nông nghiệp Việt Nam. A.Pazzj (người Italia) trong cuốn sách Việt Nam kỳ diệu đã chỉ ra, lục bát trường tồn vì chính nhịp ôn hòa, thong thả của nó. Cơ chế vận hành của lục bát chính là cơ chế tinh thần người Việt.
Lục bát dễ làm, nhưng hễ ai thấy dễ, lập tức hỏng. Cái dễ dãi, dễ dàng thường song hành cùng sự tầm thường, rẻ rúng. Bởi vậy mà, khi nhăm nhăm lục bát dễ làm tức là đã bắt đầu sa chân vào tử địa. Đâu đó có người cho rằng, lục bát dở, thơ gì mà như vè. Nói vậy, chẳng phải đã làm thiệt thòi, oan uổng cho vè lắm sao?
Nếu Nguyễn Du sống lại ở thời này cũng chẳng thể giữ mãi hình thức lục bát thuở xưa. Những cố gắng mô phỏng, nom cho thật giống với lục bát của các bậc danh gia, kết cục chỉ mang lại cái xác kiều diễm, mà hồn vía lục bát thì đã phiêu tán nơi nào. Sáng tạo là làm ra cái mới, và, ở lục bát, khái niệm này cần càng phải được ý thức một cách sống còn. Lịch sử mỹ học sâu dày của lục bát vừa là móng nền nhưng cũng là trở lực, thách thức các nhà thơ đương đại. Có lẽ vì thế, người làm thơ lục bát thì nhiều mà tuổi tên đọng lại trong ký ức người đời chỉ điểm trên đầu ngón tay. Lục bát là huyền thoại, nhưng thần phục huyền thoại để sản sinh những hình hài cũ lại không phải là con đường sáng của thi sĩ. Brodsky đã từng nói rằng: “Thi sĩ không có mẫu số chung”.
Quả là như vậy, bởi thi sĩ luôn luôn là những cá tính riêng biệt, chất chứa năng lực kiến tạo bản sắc và giá trị. Chỉ trong sự khác biệt người ta mới tồn tại. Để có được sự khác biệt đó, thi sĩ phải can đảm để vượt thoát, để vi phạm, kháng cự và phủ định những hệ giá trị, mỹ học đã cũ. Lục bát, về nguyên lý là một hình thức đã cũ, một cái khung rỗng nghĩa. Nhưng, lục bát luôn sống động, tươi mới bởi nó luôn được làm đầy, làm dư bởi những sáng tạo mới.
Cũng chỉ đôi dòng sáu - tám ấy thôi, nhưng những kết hợp mới, những gieo tách mới, những nhịp điệu, mô thức mới sẽ làm lục bát tái sinh. Thời đại nào cũng có hình thức của nó, bởi vậy, lục bát của thời hiện đại, của thời công nghệ và toàn cầu hóa, hẳn sẽ mang dáng hình tân kỳ hơn, hợp thời hơn khăn đóng, áo the, guốc mộc của các cụ xưa: “thằng bé ngoan?/thằng bé hư?/ chẳng ai biết nữa/ hình như nó buồn/ hình như thằng bé ấy luôn/ tìm trong đau khổ/ những nguồn thương yêu/ đôi khi trốn khỏi buổi chiều/ trầm ngâm ngồi nghĩ/ những điều/ hồn nhiên” (Thằng bé - Nguyễn Thế Hoàng Linh).
Hiếm có một thể loại thơ nào có được khả năng tuyệt diệu như lục bát. Đó là loại thơ có thể rất truyền thống, cổ điển; rất dân gian hồn nhiên, minh triết; rất tân kỳ hiện đại hợp thời; vừa có thể chỉn chu, mô thức; lại vừa có thể biến cách ngẫu hứng mà vẫn giữ được hồn vía lục bát. Thậm chí, ngay trong những biến tấu hiện đại, kiểu như Nguyễn Thế Hoàng Linh hay Nguyễn Phúc Lộc Thành, người ta vẫn nhận ra một cách đủ đầy chất lục bát vọng từ ngọn nguồn mỹ học của thể loại. Sức sống của lục bát chính là chỗ ấy. Nó vừa vi phạm, bứt phá, đoạn tuyệt, vừa thật thà, trân trọng giữ lại trong lòng mình điệu thức ngàn đời của tâm hồn dân tộc:
“Rằng trăm năm cũng từ đây
Của tin còn một chút này làm ghi”.
(Truyện Kiều - Nguyễn Du).
