Tháng 10 âm lịch - mùa thu hoạch lúa nếp Mường Bo, tiếng địa phương gọi là “khẩu boong”, đến nhẹ nhàng giữa đất trời Nậm Cang. Hương thơm của gạo nếp Mường Bo khi đồ lên như tiếng gọi mời về ký ức, về tháng ngày gian khó đã qua. Đó là hương của đất, của bàn tay lao động, của những người giữ gìn giống lúa đặc sản qua bao thế hệ. Ấy cũng là hương của thời gian - khi quá khứ và hiện tại gặp nhau trong mỗi mùa vàng.

Ở Nậm Cang, mỗi mùa lúa chín, người dân không chỉ cảm nhận được hương thơm của nếp Mường Bo mà còn cảm nhận được sự chuyển mình của thời gian.
Hương thơm ấy là của đất, của bao mùa vụ đã qua, của những đêm khuya người dân rủ nhau nhắc lại chuyện xưa, khi họ trồng lúa, thu hoạch lúa trong tiếng cười rộn ràng của làng bản.

Giống lúa nếp Mường Bo là món quà quý giá, cha ông để lại cho thế hệ sau. Lúa nếp Mường Bo vẫn gắn bó với người dân nơi đây.
Dù năng suất không cao, nhưng mỗi hạt lúa là linh hồn, là di sản văn hóa của người Mường Bo.
Lúa nếp Mường Bo có nguồn gốc từ rất lâu đời, gắn liền với truyền thống văn hóa của người dân bản địa. Trước đây, giống “khẩu boong” được người dân trồng tại một số khu vực nhỏ trong vùng, ngày nay đã mở rộng canh tác cả vùng Mường Bo.
Lúa nếp Mường Bo được người dân nơi đây để giống và canh tác qua nhiều thế hệ. Xôi nếp Mường Bo dẻo, hương thơm đặc trưng, là món ẩm thực quan trọng, không thể thiếu trên mâm cúng của người dân nơi đây; được dùng dâng lễ cúng tổ tiên trong các dịp lễ, tết, ngày rằm.
Ông Lù Văn Viên, một trong những người còn trồng giống nếp đặc sản này, cho biết: Xôi nếp là món ăn ngon, thơm và độ dẻo để được lâu, không thể thiếu trong các nghi lễ, thể hiện lòng thành kính đối với ông bà tổ tiên. Mỗi vụ gia đình tôi cũng thu hoạch được khoảng 30 bao thóc nếp Mường Bo.
Dù giống nếp Mường Bo vừa mang giá trị vật chất, vừa mang dấu ấn văn hóa trong đời sống tinh thần của người dân, nhưng việc duy trì giống lúa này không phải là điều dễ dàng.

Mỗi vụ canh tác lúa nếp ở Mường Bo kéo dài khoảng 8 tháng, bắt đầu từ tháng 2 âm lịch. Khi gieo mạ, người dân Mường Bo lấy thóc để giống từ vụ trước, ngâm nước chừng 3 ngày đến khi mầm lúa mọc. Sau khi mạ đủ tuổi, vào khoảng cuối tháng 4, đầu tháng 5, người dân bắt đầu hành trình cấy lúa và chăm sóc... chờ ngày thu hoạch.
Khoảng tháng 10 âm lịch, khi bông lúa uốn câu ngả vàng, người dân mới bắt đầu thu hoạch. Thời gian thu hoạch đúng mùa rất quan trọng, vì nếu thu hoạch sớm quá hay muộn quá cũng sẽ ảnh hưởng đến chất lượng, làm mất mùi thơm đặc trưng.
Dù có chất lượng vượt trội, nhưng năng suất của lúa nếp Mường Bo lại không cao so với các giống lúa hiện đại. Cùng một diện tích, lúa nếp Mường Bo chỉ thu được khoảng 30 bao thóc, trong khi các giống lúa tẻ có thể đạt tới 60 bao. Tuy nhiên, vì chất lượng đặc biệt của nếp Mường Bo mà giống lúa này vẫn được người dân ưa chuộng và duy trì canh tác mỗi năm.
Mặc dù canh tác lúa nếp Mường Bo đạt năng suất không cao, nhưng đây là giống lúa có giá trị văn hóa, là di sản của cộng đồng các dân tộc thiểu số ở Mường Bo. Do vậy, chính quyền địa phương và người dân đang nỗ lực bảo tồn nguồn gen giống lúa này.
Chúng tôi đề xuất với các cơ quan chức năng nghiên cứu, có biện pháp nâng cao kỹ thuật canh tác, hướng dẫn bà con áp dụng phương pháp khoa học để tăng năng suất mà vẫn giữ được hương vị đặc trưng của giống lúa.

Ông Khánh cũng nhấn mạnh rằng, để giống lúa nếp Mường Bo tồn tại và phát triển bền vững, không chỉ cần sự nỗ lực từ chính quyền mà còn phải có sự thay đổi trong nhận thức của cộng đồng.
“Cần phải giúp người dân hiểu rõ giá trị kinh tế và văn hóa của giống lúa này. Bên cạnh đó, chính quyền cũng đang tạo điều kiện thuận lợi để việc nhân rộng giống lúa này trở nên dễ dàng hơn, đặc biệt là hỗ trợ về kỹ thuật và kinh phí cho những gia đình trồng giống nếp Mường Bo” - ông Khánh cho biết thêm.

Sự nỗ lực của cấp ủy, chính quyền địa phương và người dân, giống lúa nếp Mường Bo vẫn tồn tại và phát triển, được cộng đồng giữ gìn như một giá trị văn hóa của một vùng đất.
Không chỉ là giống lúa nếp, hạt “khẩu boong” còn là một phần di sản của người dân Mường Bo. Mỗi mùa lúa chín, xôi nếp Mường Bo lại tỏa hương. Cũng là dịp để người dân bưng bát cơm mới thơm dẻo, nhắc nhau vụ sau tiếp tục cấy lúa... Đó là hình ảnh của một cộng đồng gắn bó, yêu mảnh đất quê hương và nối giữ giá trị truyền thống cho thế hệ mai sau.
Như lời Bí thư Đảng ủy xã Nguyễn Trung Kiên đã từng chia sẻ với chúng tôi: Lúa nếp Mường Bo là biểu tượng của cộng đồng, của lịch sử, văn hóa. Hương nếp đặc sản ở vùng đất này vẫn là một phần không thể thiếu trong trái tim của đồng bào các dân tộc Mường Bo - hương của thời gian, của ký ức, của những mùa vàng rực rỡ.