Công nghiệp văn hóa nhìn từ các hiệu ứng mới

Tín hiệu lạc quan

Lĩnh vực điện ảnh ngày càng khởi sắc, các bộ phim trăm tỷ đồng ngày càng xuất hiện nhiều. Những tháng đầu năm 2025, thị trường phim điện ảnh ra rạp đua tranh khá sôi động, với nhiều tác phẩm nhanh chóng gây sốt đạt mốc 100 tỷ đồng. Cuộc đua của “Bộ tứ báo thủ” (Trấn Thành), “Nụ hôn bạc tỷ” (Thu Trang), “Đèn âm hồn” (Hoàng Nam) và “Nhà gia Tiên” (Huỳnh Lập) khá gay cấn.

Đặc biệt, bộ phim điện ảnh “Địa đạo: Mặt trời trong bóng tối” vừa ra mắt khán giả Hà Nội tối 2/4 nhận rất nhiều lời khen của giới chuyên môn và được đánh giá là một trong những phim chiến tranh hay nhất của Việt Nam từ trước đến nay.

Tương tự, làn sóng các chương trình âm nhạc cũng trở nên sôi động và đạt được nhiều thành công đáng kể. Nhiều nghệ sĩ trẻ thành công trên nền tảng số và hợp tác với quốc tế. Sơn Tùng M-TP, Hoàng Thùy Linh, Da LAB, Suboi… đều góp phần đưa nhạc Việt vươn xa.

Ấn tượng nhất phải kể đến chương trình “Anh trai vượt ngàn trông gai” không chỉ gây sốt với khán giả mà còn liên tục thiết lập những kỷ lục mới, minh chứng cho sức hút mạnh mẽ của các sản phẩm giải trí trong nền công nghiệp văn hóa.

Hay như mới đây, MV “Bắc Bling” của ca sĩ Hòa Minzy đã lọt top các bảng xếp hạng tại Australia, Singapore, Hàn Quốc... Bên cạnh đó, sự phát triển của nền tảng số và mạng xã hội đã tạo điều kiện cho nội dung sáng tạo lan tỏa rộng rãi hơn.

Lĩnh vực di sản, Văn Miếu - Quốc Tử Giám không chỉ là nơi lưu giữ những giá trị di sản văn hóa mà còn là không gian để phát huy và khai thác kinh tế chúng một cách hiệu quả. Việc tận dụng di sản theo hướng này không chỉ góp phần tôn vinh giá trị văn hóa mà còn giúp quảng bá hình ảnh của Văn Miếu - Quốc Tử Giám rộng rãi hơn, vươn xa tới tầm quốc tế.

Đưa ra các dẫn chứng trên để thấy, nếu nền công nghiệp văn hóa được đầu tư bài bản, không chỉ mang lại lợi ích kinh tế mà còn đóng vai trò quan trọng trong việc lan tỏa và phát triển văn hóa một cách bền vững.

Nhìn lại những thành tựu mà công nghiệp văn hóa nước nhà đã đạt được trong thời gian qua, TS Nguyễn Viết Chức - nguyên Phó Chủ nhiệm Ủy ban Văn hóa, Giáo dục, Thanh niên, Thiếu niên và Nhi đồng của Quốc hội (nay là Ủy ban Văn hóa và Xã hội) đánh giá cao những nỗ lực của ngành văn hóa, những người làm văn hóa và các đơn vị trong công cuộc gìn giữ và phát huy giá trị văn hóa. “Đây là tín hiệu tích cực để hy vọng vào những thành quả tốt hơn của công nghiệp văn hóa trong thời gian tới” - ông Chức nói.

Thiếu sự kết nối giữa nghệ thuật và thị trường

Mặc dù xuất hiện nhiều tín hiệu tích cực như vậy nhưng khách quan nhìn nhận thì công nghiệp văn hóa Việt Nam vẫn đối mặt với nhiều thách thức lớn. Một trong những điểm yếu quan trọng là thiếu tính chuyên nghiệp trong thương mại hóa sản phẩm văn hóa. Nhiều tác phẩm hay nhưng chưa được đầu tư bài bản trong khâu tiếp thị và phân phối, dẫn đến việc khó tiếp cận thị trường rộng lớn.

Chẳng hạn, bộ phim "Song Lang" dù nhận được nhiều lời khen từ giới chuyên môn nhưng lại không đạt doanh thu cao do chưa có chiến lược quảng bá hiệu quả. Hay như bộ phim “Những đứa trẻ trong sương” là một trong những tác phẩm hiếm hoi tạo được bước đột phá. Bộ phim đã tham gia gần 100 liên hoan phim quốc tế, được công chiếu tại nhiều rạp ở Mỹ, Hà Lan, Singapore… và giành hàng chục giải thưởng cùng đề cử danh giá. Tuy nhiên, hành trình của “Những đứa trẻ trong sương” cũng như số phận của một số bộ phim Việt từng gây tiếng vang chủ yếu dựa vào nỗ lực cá nhân của các nhà làm phim.

Trao đổi về vấn đề này, PGS.TS Bùi Hoài Sơn - Ủy viên Thường trực Ủy ban Văn hóa, Giáo dục của Quốc hội cho rằng, chúng ta không thiếu những ý tưởng độc đáo, những tác phẩm giàu chiều sâu, đậm bản sắc và khả năng lay động lòng người. Nhưng rất nhiều trong số đó dừng lại ở mức "tốt trong khuôn khổ", chưa thể vươn ra thị trường một cách mạnh mẽ. Có lẽ vì quy trình để biến một sản phẩm văn hóa thành hàng hoá – một “tài sản văn hóa” đúng nghĩa – vẫn còn những mắt xích chưa trọn vẹn, thiếu sự kết nối giữa nghệ thuật và thị trường, giữa sáng tạo và chiến lược.

“Một tác phẩm văn hoá, để đi xa, không thể chỉ có một khởi đầu tốt. Nó cần được “nuôi lớn” bằng sự đầu tư nghiêm túc, từ khâu phát triển ý tưởng, nghiên cứu thị trường, đến thiết kế sản phẩm, định vị thương hiệu, truyền thông và phân phối. Nhưng điều mà nhiều nghệ sĩ, đơn vị sản xuất ở Việt Nam còn thiếu, chính là tư duy hệ sinh thái – tư duy nhìn sản phẩm văn hoá không chỉ như một tác phẩm để trưng bày, mà là một dòng chảy có thể sinh lợi, có thể cộng hưởng, và lan toả giá trị” - ông Sơn nói.

Nhiều điểm nghẽn

Việc phát triển công nghiệp văn hóa tại Việt Nam không chỉ gặp khó khăn trong việc kết nối để đưa sản phẩm văn hóa vươn ra thị trường quốc tế, mà còn đối mặt với một số rào cản, hạn chế khả năng khai thác tối đa tiềm năng và lợi thế sẵn có. Những thách thức này xuất phát từ nhiều khía cạnh, bao gồm chính sách chưa đồng bộ, cơ sở hạ tầng còn hạn chế, nguồn nhân lực chưa đáp ứng đủ nhu cầu, cùng với nhận thức xã hội về lĩnh vực này vẫn chưa thực sự sâu sắc.

TS Phạm Việt Long - nguyên Chủ tịch Hội đồng Quản lý Viện Nghiên cứu văn hóa và phát triển đã thẳng thắn chỉ ra những rào cản khiến cho con đường bứt phá của công nghiệp văn hóa tại Việt Nam bị “tắc nghẽn”.

Theo ông Long, một trong những rào cản lớn nhất là khung pháp lý và chính sách hỗ trợ còn chưa hoàn thiện. Mặc dù Chính phủ đã ban hành một số chính sách nhằm thúc đẩy công nghiệp văn hóa, nhưng việc triển khai còn gặp nhiều khó khăn, thiếu tính đồng bộ và chưa tạo ra được môi trường thuận lợi cho doanh nghiệp và cá nhân hoạt động trong lĩnh vực này.

Các doanh nghiệp hoạt động trong lĩnh vực công nghiệp văn hóa, đặc biệt là các doanh nghiệp nhỏ và vừa, thường gặp khó khăn trong việc tiếp cận vốn, dẫn đến tình trạng thiếu hụt kinh phí để sáng tạo, sản xuất và quảng bá sản phẩm ra thị trường quốc tế. Bên cạnh đó, vấn đề bản quyền và bảo vệ sở hữu trí tuệ chưa được thực thi nghiêm ngặt cũng là một rào cản lớn. Việc vi phạm bản quyền tràn lan khiến nhiều nhà sáng tạo và doanh nghiệp bị thiệt hại, làm giảm động lực đổi mới và sáng tạo. Cuối cùng, nguồn nhân lực chất lượng cao trong lĩnh vực công nghiệp văn hóa còn thiếu hụt.

Còn theo TS Nguyễn Viết Chức, chúng ta vẫn chưa nhìn nhận văn hóa như một lĩnh vực có tiềm năng sản xuất mà chủ yếu xem nó dưới góc độ tiêu dùng. Cách tiếp cận này đã kéo dài quá lâu, dần trở thành thói quen, khiến việc chuyển đổi sang tư duy mới gặp nhiều hạn chế. Bên cạnh đó, các quy định, quy chế liên quan còn thiếu đồng bộ, trong khi chính những người làm trong ngành văn hóa cũng chưa quen với tư duy sản xuất, chưa tạo ra được những sản phẩm đáp ứng nhu cầu thị trường.

Cùng quan điểm, PGS.TS Bùi Hoài Sơn cho rằng, vấn đề thách thức lớn là khung thể chế và chính sách còn chưa theo kịp với sự phát triển của thực tiễn. Và việc thiếu đội ngũ nhân lực chất lượng cao.

Tăng cường hợp tác công tư

Để thúc đẩy công nghiệp văn hóa, Việt Nam cần có một cuộc đổi mới toàn diện. Từ việc hoàn thiện chính sách, đầu tư mạnh mẽ vào cơ sở hạ tầng, đến phát triển nguồn nhân lực và nâng cao nhận thức xã hội, tất cả đều đóng vai trò then chốt. Khi những vấn đề này được giải quyết triệt để, ngành công nghiệp văn hóa mới có thể vươn lên mạnh mẽ, khẳng định vị thế và trở thành một trong những trụ cột quan trọng của nền kinh tế đất nước.

Theo PGS.TS Bùi Hoài Sơn, để gỡ các nút thắt và đưa các sản phẩm văn hóa Việt Nam thực sự vươn xa và khẳng định được vị thế trên trường quốc tế, cần có một chiến lược đồng bộ, dài hạn và sáng tạo.

Một chiến lược dài hơi cho công nghiệp văn hóa Việt Nam không thể chỉ là những con số mục tiêu hay những bản kế hoạch nằm trên giấy. Nó phải bắt đầu từ khát vọng – khát vọng kiến tạo một nền kinh tế sáng tạo có bản sắc, có năng lực cạnh tranh toàn cầu, và hơn hết, có khả năng khơi dậy niềm tự hào dân tộc từ mỗi sản phẩm văn hóa được làm ra.

“Không thể có công nghiệp văn hoá nếu không có một thế hệ công dân sáng tạo – những người không chỉ dám mơ, dám nghĩ khác, mà còn được trang bị đủ tri thức, kỹ năng và niềm tin để hiện thực hóa những giấc mơ ấy. Một chiến lược thực sự hiệu quả cần tạo ra hành lang pháp lý minh bạch, linh hoạt, và đủ độ mở để đón nhận những mô hình kinh doanh mới, công nghệ mới, hình thức thể hiện mới mà thị trường liên tục sản sinh. Công nghiệp văn hóa phải được đặt trong một chiến lược phát triển quốc gia lớn hơn – gắn với du lịch, ngoại giao, giáo dục, thương hiệu quốc gia. Mỗi sản phẩm văn hóa được mang ra thế giới phải là một đại sứ – không chỉ để bán, mà còn để kể một câu chuyện Việt Nam” - ông Sơn nói.

Còn theo TS Nguyễn Viết Chức, muốn công nghiệp văn hóa có thể bứt phá thì cần có sự quan tâm đúng mức. Trước hết, phải đổi mới cách làm việc và có tầm nhìn dài hạn trong phát triển công nghiệp văn hóa. Đồng thời, sự phối hợp đồng bộ giữa các cơ quan, ban, ngành là điều kiện tiên quyết - không ai có thể đi một mình, muốn đi xa phải đi cùng nhau.