Những điểm mới căn bản của Luật Di sản văn hóa

Luật Di sản văn hóa năm 2001 được sửa đổi bổ sung năm 2009, trải qua 24 năm thi hành đã xuất hiện nhiều vấn đề bất cập đối với yêu cầu thực tiễn công tác quản lý. Do đó, Quốc hội đã thông qua Luật Di sản văn hóa 45/2025/QH15, có hiệu lực từ ngày 1/7/2025 trên cơ sở: Hoàn thiện các quy định về bảo vệ và phát huy giá trị di sản văn hóa; Hoàn thiện các quy định về thực hiện phân cấp, phân quyền quản lý nhà nước về di sản văn hóa phù hợp với thực tiễn; Tăng cường cơ chế, chính sách thúc đẩy xã hội hóa và nâng cao hiệu quả huy động nguồn lực bảo vệ và phát huy giá trị di sản văn hóa. Với những điểm mới, thay đổi, bổ sung căn bản của Luật Di sản văn hóa 45 sẽ khơi thông các điểm nghẽn, huy động sức mạnh của các tổ chức, cá nhân, cơ quan quản lý trong sự nghiệp bảo vệ, gìn giữ và phát huy giá trị di sản.

Về bố cục, Luật Di sản văn hóa 45 gồm 9 chương, 95 điều, tăng 2 chương, 22 điều so với Luật hiện hành (7 chương, 73 điều) đã thể chế hoá đường lối, chủ trương của Đảng và Nhà nước về văn hoá và di sản văn hoá với những điểm mới toàn diện hơn, tạo nên bước chuyển cơ bản về thế và lực cho sự nghiệp quản lý bảo vệ và phát huy giá trị di sản văn hoá, phù hợp với yêu cầu của thực tiễn.

Điểm đột phá cơ bản nhất phải kể đến đó là cụ thể hoá về nguồn lực bảo vệ di sản, ưu tiên bố trí ngân sách nhà nước cho công tác quản lý, bảo vệ, phát huy giá trị văn hoá, di sản văn hoá. Luật dành chương số 7 với 8 điều quy định nguồn tài chính để bảo vệ và phát huy giá trị di sản văn hoá từ nguồn ngân sách nhà nước, xã hội hoá và Quỹ bảo tồn di sản văn hóa hoạt động không vì mục đích lợi nhuận. Quỹ hình thành trên cơ sở viện trợ, tài trợ, tặng cho của tổ chức cá nhân trong và ngoài nước ưu tiên bảo vệ di sản văn hoá phi vật thể có nguy cơ mai một, thất truyền… Chủ tịch UBND tỉnh căn cứ vào tình hình thực tiễn của địa phương, khả năng huy động các nguồn lực xã hội và tính hiệu quả của quỹ để quyết định việc thành lập. Luật quy định ngân sách nhà nước chi hỗ trợ nghệ nhân, chủ thể di sản văn hoá phi vật thể, người trực tiếp trông coi di tích lịch sử - văn hoá, cá nhân chủ sở hữu di sản tư liệu được UNESCO ghi danh theo quy định của pháp luật. Có thể thấy, đối với các di tích lịch sử cách mạng, di tích không có nguồn thu thì việc hỗ trợ chi cho người trực tiếp trông coi di tích là nhiệm vụ quan trọng, động viên khích lệ nhân dân trong việc bảo vệ và gìn giữ di sản văn hoá, tránh hoạt động xâm hại đáng tiếc xảy ra. Liên quan đến nội dung chi ngân sách cho hoạt động bảo vệ và phát huy giá trị di sản văn hoá này, luật đã quy định quy định cụ thể việc xác lập di sản văn hóa theo từng loại hình sở hữu toàn dân, sở hữu chung, sở hữu riêng trong đó có điểm mới đó là xác lập quyền sở hữu riêng cho một cá nhân sáng tạo, kế thừa, nắm giữ, thực hành và trao truyền bí quyết, kỹ năng thực hành di sản văn hóa phi vật thể do một cá nhân sáng tạo, kế thừa, nắm giữ, thực hành và trao truyền.

Luật Di sản văn hóa số 45 đã hoàn thiện các hành vi bị nghiêm cấm để bảo đảm chính xác, đầy đủ hơn, làm cơ sở cho việc hướng dẫn thực hiện, kiểm tra, xử lý vi phạm trong bảo vệ và phát huy giá trị di sản văn hóa. Luật quy định 13 hành vi bị nghiêm cấm, trong đó hoàn thiện 5 hành vi bị nghiêm cấm đã được quy định trong Luật Di sản văn hóa năm 2001 và quy định bổ sung thêm 7 hành vi bị nghiêm cấm mới. Đối với các hành vi công nhận, trao tặng các danh hiệu liên quan đến di sản văn hoá trái quy định của pháp luật; Hành vi lợi dụng di sản văn hoá và việc quản lý, bảo vệ, phát huy giá trị di sản văn hoá, công nhận, ghi danh di sản văn hoá để trục lợi, thờ tự, thực hành tín ngưỡng và thực hiện hành vi khác trái pháp luật; phân biệt đối xử, kỳ thị văn hoá, ganh đua, mâu thuẫn, tranh chấp và xung đột văn hoá; cản trở quyền sáng tạo văn hoá… là những hành vi bị nghiêm cấm cần đẩy mạnh tuyên truyền để nâng cao nhận thức của tổ chức, cá nhân khi tham gia bảo vệ, khai thác, phát huy giá trị di sản.

Đối với công tác quản lý, bảo vệ và phát huy di tích danh lam thắng cảnh xếp hạng, luật cũng bổ sung và quy định cụ thể về xác định cụ thể các trường hợp điều chỉnh ranh giới khu vực bảo vệ I, khu vực bảo vệ II của di tích, khu vực di sản thế giới và vùng đệm của di sản thế giới; quy định nguyên tắc và thẩm quyền thực hiện điều chỉnh ranh giới các khu vực bảo vệ để bảo đảm tính khả thi khi áp dụng trên thực tiễn; Quy định cụ thể việc sửa chữa, cải tạo, xây dựng công trình, nhà ở riêng lẻ trong và ngoài khu vực bảo vệ di tích. Các điều khoản này cởi trói và giải quyết mâu thuẫn giữa bảo tồn nguyên trạng và khai thác di sản để phát triển.

Bên cạnh đó, luật bổ sung thêm quy định chính sách bảo vệ và phát huy giá trị di sản tư liệu; chính sách nhằm hỗ trợ sự phát triển của hệ thống bảo tàng; Điều 77 quy định các hoạt động kinh doanh dịch vụ tại bảo tàng, như cung cấp thông tin tư liệu, tổ chức các hoạt động văn hóa, giáo dục thể thao, tư vấn kỹ thuật, giám định cổ vật, tư liệu hóa di sản văn hóa phi vật thể… cung cấp dịch vụ lưu niệm, văn hóa phẩm của bảo tàng và quy định cơ quan thanh tra chuyên ngành di sản văn hóa.

Luật Di sản văn hóa số 45 cũng đặc biệt nhấn mạnh và quy định cụ thể về vai trò, trách nhiệm, quyền hạn của cơ quan, tổ chức, đơn vị, cộng đồng, gia đình, dòng họ, pháp nhân, cá nhân đối với di sản văn hoá. Chú trọng nguyên tắc quản lý, bảo vệ và phát huy giá trị di sản văn hoá. Đối với các di sản được ghi danh luật cũng quy định điều khoản về bổ sung hoặc huỷ bỏ quyết định xếp hạng đối với di sản vật thể và huỷ bỏ quyết định ghi danh đối với di sản văn hoá phi vật thể. Với những điểm đổi mới căn bản, toàn diện của Luật Di sản văn hóa 45 đã thể hiện sự quyết liệt và quyết tâm trong việc huy động mọi nguồn lực xã hội trong sự nghiệp bảo vệ, gìn giữ và phát huy giá trị di sản văn hoá. Từ đó khẳng định công tác bảo vệ và giữ gìn bản sắc văn hóa tộc người, di sản văn hoá dân tộc là nhiệm vụ thường xuyên, xuyên suốt trong chiều dài lịch sử hình thành và phát triển của nước ta.