Từ những bản ván khắc gỗ, người nghệ nhân Song Hồ (thị xã Thuận Thành) đã khéo léo thổi hồn tạo nên bức tranh thủ công, sử dụng nguyên liệu hoàn toàn tự nhiên. Mỗi tờ tranh trên giấy điệp trở thành một tác phẩm nghệ thuật thấm đẫm bản sắc Bắc Ninh - Kinh Bắc, phản ánh tâm hồn người Việt với triết lý sống và khát vọng nhân văn sâu sắc. Vượt qua những khó khăn, gian nan trong quá trình bảo tồn nghề, tranh dân gian Đông Hồ đã vươn mình ra thế giới.
Vẻ đẹp tự nhiên mang chiều sâu văn hóa
Theo Nghệ nhân Ưu tú Nguyễn Đăng Chế (phường Song Hồ, thị xã Thuận Thành), nghề làm tranh dân gian Đông Hồ tồn tại từ lâu. Gia phả của dòng họ Nguyễn Đăng làng Đông Hồ có ghi, từ thế kỷ XVI đã có nghề làm tranh và phát triển rực rỡ vào thập niên 40 của thế kỷ XX. Sau năm 1945, nghề làm tranh dân gian Đông Hồ đứng trước nguy cơ mai một, không có người đến mua tranh. Do đó, các gia đình chuyển sang làm hàng mã. Hiện nay, làng Đông Hồ chỉ còn hai dòng họ làm tranh là: Họ Nguyễn Hữu và họ Nguyễn Đăng với ba gia đình tâm huyết còn bám trụ với nghề .
Đông Hồ là một dòng tranh độc đáo, mang đậm dấu ấn văn hóa truyền thống với những hình ảnh tươi vui, hồn nhiên và chứa đựng ước mơ về cuộc sống ấm no, hạnh phúc. Đó là những bức tranh khắc họa ước mơ ngàn đời của người lao động về cuộc sống gia đình thuận hòa, ấm no, hạnh phúc, một xã hội công bằng, tốt đẹp.
Vẻ đẹp trường tồn của tranh Đông Hồ không đơn thuần là sản phẩm cảm nhận bằng thị giác, mà khi nhìn vào tranh, người ta có thể cảm nhận được chiều sâu văn hóa tinh thần mà người nghệ nhân gửi gắm. Ví như tranh lợn đàn, gà mẹ gà con, em bé ôm gà… thể hiện khát vọng sinh sôi, no ấm. Tranh giáo huấn có thầy đồ cóc... hài hước mà sâu sắc. Tranh trào phúng xã hội có đám cưới chuột, hứng dừa... vừa châm biếm nhẹ nhàng, vừa chất chứa suy ngẫm về công lý và trật tự xã hội. Tranh Đông Hồ là tấm gương phản chiếu sinh hoạt thường nhật của người Việt xưa.
Chính sự chân thực, gần gũi và mộc mạc ấy làm nên sự khác biệt của tranh Đông Hồ so với các dòng tranh dân gian khác trên thế giới. Có lẽ, ít dòng tranh nào thể hiện được vẻ đẹp mộc mạc cùng sự hòa quyện với thiên nhiên sâu sắc như tranh Đông Hồ.
Cùng với bản tranh khắc gỗ, tranh Đông Hồ còn được nghệ nhân thể hiện qua các nét vẽ với chủ đề khác nhau. Nghệ nhân Ưu tú Nguyễn Thị Oanh cho biết, tất cả màu sắc trong tranh đều được tạo ra từ vật liệu hoàn toàn tự nhiên như: Màu đen từ tro than, đỏ từ sỏi son, vàng từ hoa hòe, xanh từ lá chàm. Từng lớp màu được in thủ công, chồng lên nhau, tạo nên những gam màu tươi sáng, rực rỡ mà vẫn mộc mạc, tự nhiên...
Để bảo tồn dòng tranh quý, gia đình bà với 3 thế hệ cùng gìn giữ. Bà cũng là nữ nghệ nhân duy nhất của dòng tranh được công nhận. Ngoài các bản tranh khắc gỗ, bà còn sáng tạo, vẽ các chủ đề tranh mới. Không cầu kỳ, không tô vẽ hào nhoáng, bóng bẩy, tranh Đông Hồ gây ấn tượng bằng sự mộc mạc của hình khối và bố cục, tạo sự hài hòa, phản ánh đời sống văn hóa tinh thần và ước vọng của người xưa.
Đưa tranh dân gian Đông Hồ vươn ra thế giới
Trải qua các cuộc đấu tranh bảo vệ Tổ quốc, nghề làm tranh dân gian Đông Hồ đối mặt với nhiều thách thức, nguy cơ mai một, người làm tranh chuyển sang làm hàng mã. Hiện tại Song Hồ chỉ còn 3 gia đình Nghệ nhân Ưu tú Nguyễn Đăng Chế, Nghệ nhân Ưu tú Nguyễn Thị Oanh và Nghệ nhân Ưu tú Nguyễn Hữu Quả.
Trước bối cảnh đó, nghề làm tranh Đông Hồ đã nhận được sự quan tâm đặc biệt của các cấp, ngành và cộng đồng. Bắc Ninh đã triển khai nhiều chương trình hành động bảo tồn và phát huy giá trị di sản; từ đẩy mạnh truyền thông, đào tạo lớp nghệ nhân trẻ, phục dựng kỹ thuật truyền thống đến khuyến khích sáng tạo các sản phẩm ứng dụng trong đời sống đương đại để tạo sức sống mới cho di sản.
Những năm trở lại đây, việc đưa Trung tâm bảo tồn tranh dân gian Đông Hồ vào khai thác, vận hành tạo không gian tìm hiểu, trải nghiệm, thú vị cho du khách. Đặc biệt, tỉnh đã xây dựng các tour du lịch miễn phí, đưa Trung tâm là điểm du lịch trải nghiệm lý tưởng, hấp dẫn du khách. Đặc biệt, ngày nay trong các cuộc tiếp đón khách của tỉnh Bắc Ninh và các đoàn ngoại giao quốc tế ở Trung ương, tranh Đông Hồ đã được chọn làm quà tặng quốc gia. Tranh Đông Hồ liên tục xuất hiện trong các triển lãm, sự kiện văn hóa tại nhiều quốc gia như: Pháp, Nhật Bản, Hàn Quốc, Hoa Kỳ... trở thành nhịp cầu gắn kết bạn bè quốc tế với văn hóa Việt Nam.
Gần đây vào tối 7/4, tỉnh Bắc Ninh phối hợp với Trung tâm Văn hóa Việt Nam tại Pháp tổ chức "Đêm văn hóa Việt Nam - Tinh hoa di sản Kinh Bắc" nhằm giới thiệu tới bạn bè quốc tế và cộng đồng người Việt tại Pháp tranh dân gian Đông Hồ và Dân ca Quan họ - những di sản tiêu biểu làm nên hồn cốt văn hóa vùng đất Kinh Bắc. Ngay từ 17 giờ 30 phút, không gian đón tiếp được bài trí công phu với các nghệ nhân, nghệ sĩ tỉnh Bắc Ninh trong trang phục áo tứ thân, nón quai thao, khăn xếp. Đặc biệt, khách mời được trực tiếp trải nghiệm nghề làm tranh dân gian Đông Hồ, viết thư pháp và nặn tò he dưới sự hướng dẫn của các nghệ nhân.
Ông Nguyễn Đăng Tâm (con trai Nghệ nhân Ưu tú Nguyễn Đăng Chế) - một gia đình có truyền thống nhiều đời làm tranh Đông Hồ cho biết, vinh dự được đại diện cho làng nghề quảng bá dòng tranh, tại đây, ông tận tình giới thiệu cho du khách cách làm tranh dân gian Đông Hồ, kỹ thuật in tranh và chất liệu làm tranh; chia sẻ về ý nghĩa và nét độc đáo của dòng tranh dân gian này. Nhận thấy người Việt ở trong nước, kiều bào ở nước ngoài và du khách quốc tế yêu thích, trân trọng những tờ tranh điệp, ông thấy tự hào và hạnh phúc. Đó cũng là nguồn động lực thôi thúc, khích lệ những người làm nghề tiếp tục đam mê, tâm huyết gắn bó với nghề.
Phó Chủ tịch UBND tỉnh Bắc Ninh Lê Xuân Lợi cho biết, trong nỗ lực bảo tồn và phát huy di sản, song song với việc tổ chức các chương trình giáo dục nghệ thuật, du lịch làng nghề và giới thiệu quảng bá đang được triển khai nhằm đưa tranh Đông Hồ đến gần hơn với công chúng, tỉnh Bắc Ninh đã có sự chuẩn bị từ năm 2019 về việc xây dựng Trung tâm bảo tồn tranh dân gian Đông Hồ tại xã Song Hồ (thị xã Thuận Thành). Tỉnh tích cực phối hợp với các đơn vị chuyên môn của Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch lập Hồ sơ trình UNESCO xem xét đưa nghề làm tranh dân gian Đông Hồ là di sản văn hóa phi vật thể cần được bảo vệ khẩn cấp của nhân loại. Hiện nay, Bắc Ninh đã hoàn thiện mẫu báo cáo theo đúng đề nghị của UNESCO năm 2025.
Ngoài việc hoàn thiện Hồ sơ di sản gửi UNESCO, địa phương tích cực phối hợp với các đơn vị liên quan đưa di sản nghề làm tranh dân gian Đông Hồ đi quảng bá ở nhiều nước trên thế giới như: Nhật Bản, Hàn Quốc, Australia, Hoa Kỳ... và nhận được sự phản hồi tích cực của công chúng. Đây là bước đi quan trọng giúp tranh Đông Hồ tiếp cận sâu hơn với cộng đồng di sản thế giới.
