Mê Kiều nên dựng Vườn Kiều

Ở thành phố Biên Hòa - Đồng Nai có một vườn văn độc nhất vô nhị mang tên Vườn Kiều. 

Tôi thật bất ngờ khi biết, trước khi xây dựng Vườn Kiều, ông Nguyễn Bá Khoát từng là một nhà doanh nghiệp nổi tiếng nuôi heo ở vùng đất này. Tôi hỏi ông:

- Sao đang là nhà doanh nghiệp ăn nên làm ra, bác lại quay về với thú vui  tao nhã này?

Ông già 84 tuổi với dáng người thấp đậm, da dẻ hồng hào cười vui:

- Tôi giao lại mọi việc điều hành cho con trai từ năm 1995, đến năm 1996 thì bắt tay vào xây dựng Vườn Kiều này cũng có lý do riêng. Bắt đầu từ mê "Kiều". 

Rồi ông kể: Hồi mới 25 tuổi, ông bị bệnh tim, sức khỏe yếu. Một lần, nghe nói đi tắm biển sẽ giúp chữa bệnh, ông bèn thu xếp ra biển. Mang trọng bệnh trong người, lại gặp biển mùa đông nên cũng rất buồn. Ông thường đi dạo dọc biển để giải khuây.

Ông Nguyễn Bá Khoát dẫn khách tham quan bức tường đắp phù điêu “Truyện Kiều”.

Một hôm đang đi thì ông nghe ai đó đọc lên mấy câu thơ hợp với tâm trạng của mình, liền bước lại làm quen: "Buồn trông cửa bể chiều hôm/ Thuyền ai thấp thoáng cánh buồm xa xa/ Buồn trông ngọn nước mới sa/ Hoa trôi man mác biết là về đâu". Ông thốt lên: Hay quá, đúng tâm trạng của mình quá! Hỏi ra ông mới biết đó là mấy câu trích từ "Truyện Kiều" của Nguyễn Du. 

Ông Khoát mê "Kiều" đến mức từng bỏ tiền túi làm một chuyến du lịch sang tận Trung Quốc, tìm đến những nơi mà nhân vật Thúy Kiều đi qua như: Giang Tô, Sông Tiền Đường, Vô Tích… để thoả trí tò mò. Ông còn lập bản họa đồ và hành trình cuộc đời nhân vật "Hồng nhan bạc mệnh" treo ở trong lầu Ngưng Bích để chỉ dẫn cho du khách đến thăm Vườn Kiều của ông.

Ông Khoát kể nhân duyên khiến ông lập Vườn Kiều: "Năm 1995 tôi đi chúc Tết người bạn vong niên ở gần nhà. Năm đó, ông bạn được người cháu ở quê gửi vào biếu cành đào Nhật Tân rất đẹp. Nhìn thấy cành đào, tôi gặp cảnh sinh tình lẩy mấy câu Kiều hợp cảnh hợp người: "Trước sau nào thấy bóng người/ Hoa đào năm ngoái còn cười gió đông". Ông bạn tôi cũng là một tay mê "Kiều", ra câu đố cho ông Khoát: "Bây giờ ông giới thiệu điển tích hai câu Kiều này bằng hình thức thơ lục bát cho dễ thuộc".  Ông Khoát bèn hạ bút ứng khẩu ngay bài lục bát tặng ông bạn vì "Truyện Kiều" đã ngấm vào ông thành máu thịt.

Ông viết: "Danh nhân Thôi Hộ đời Đường/ Đẹp trai giữ hội lệ thường du xuân/ Đi qua xóm nhỏ dừng chân/ Ghé nhà gõ cửa ngoài sân đứng chờ/ Để xin nước uống, bất ngờ/ Thập thò thiếu nữ muốn đưa cho chàng/ Tay Thôi đỡ chạm tay nàng/ Ngượng ngùng nàng thẹn má càng đỏ tươi/ Năm sau ngày hội xuân qua/ Thôi tìm đến xóm đào hoa năm rồi/ Cảnh xưa nay vắng bóng người/  Then cài cửa khóa hoa cười gió đông".

Ông bạn hàng xóm khen giỏi, giỏi quá! Rồi tặng ông Khoát cành đào quý. Thật lạ, từ ngày mê "Kiều", thuộc "Kiều" và chép "Kiều" thì bệnh tim của ông cũng giảm dần, như một liều thuốc bổ chữa được bệnh Tâm. Ông bạn hàng xóm bảo ông: "Sao vườn nhà ông rộng, nhiều cây cối có tên trong Truyện Kiều mà ông không lập Vườn Kiều thành địa chỉ cho chúng tôi đến sinh hoạt vịnh Kiều". Bắt đầu từ đó ông Khoát cho dựng tượng các nhân vật trong "Truyện Kiều" và sưu tầm các loại cây có tên trong sách "Kiều". Chọn những câu Kiều hợp tình hợp cảnh gắn biển lên thân cây và tựa để minh họa có sức hấp dẫn trực quan sinh động. 

Bước vào ngõ của Vườn Kiều, tôi bắt gặp cây liễu xanh tha thướt trĩu cành trong gió. Cạnh đó là bức tượng chàng Kim Trọng mặc áo xanh cưỡi ngựa trắng,  thong dong. Phía bên kia là tượng Vương Quan hai tay chắp làm lễ chào Kim Trọng và tượng hai chị em Thúy Kiều, Thúy Vân đứng e ấp bên nhau dưới bóng liễu và bóng thông.

Toàn bộ không gian phối cảnh đó được ông Khoát thiết kế dựa trên cảnh Kim - Kiều lần đầu gặp gỡ trong tiết thanh minh mà thi hào Nguyễn Du đã miêu tả: "Trông chừng thấy một văn nhân/ Lỏng buông tay khấu bước lần dặm băng" và: "Chàng Vương quen mặt ra chào/ Hai kiều e lệ nép vào dưới hoa". Tôi hỏi ông Khoát: "Sao bác lại chọn bối cảnh này để giới thiệu với khách tham quan đầu tiên"?.

Ông bảo: "Trong Truyện Kiều tôi cho dựng tượng bốn nhân vật Kim Trọng, Vương Quan, Thúy Kiều, Thúy Vân. Vì đây là những nhân vật hình thể đẹp. Nam thì khôi ngô tuấn tú, nữ thì "Khuôn trăng đầy  đặn" đến  nỗi "Mây thua nước tóc, tuyết nhường màu da" và cảnh gặp gỡ này đã có một dự báo linh cảm trước về số phận long  đong của nàng Kiều sau này".

Ở trong Vườn Kiều, ông Khoát cho xây lầu Ngưng Bích hình lục giác có mái lợp ngói với hai cây cầu dẫn lên lầu. Lầu Ngưng Bích là chỗ Tú Bà đưa Kiều ra đó, ép Kiều tiếp khách và nàng đã tự tử mà không thành. Lầu Ngưng Bích trong "Truyện Kiều" là: "Trước lầu Ngưng Bích khóa xuân/ Vẻ non xa tấm trăng gần ở chung".

Khi thấy tôi chỉ vào hai con chó bằng sứ treo ở trước cây cầu thì ông Khoát giải thích: "Ở đây tôi cho viết lại hai câu thơ trong "Truyện Kiều" "Trước là Bạc Hạnh, Bạc Bà/ Bên thì Ưng, Khuyển, bên là Sở Khanh" và "Khuyển, Ưng đã dắt mưu gian/ Đưa nàng xuống trước để an dưới thuyền". Ra thế, loài  Khuyển chính là con chó. Cái ác, cái thiện cứ đan xen nhau thật tượng hình. Những câu thơ khắc họa rõ nét cứ như thấy sờ sờ trước mặt mình bóng dáng của một thời, dư âm của một số phận. 

Ông Khoát lập bàn thờ Nguyễn Du để cho các đoàn đến tham quan dâng hương. Tiếp đó, ông cho đắp bức tượng thân mẫu của thi hào là bà Nguyễn Thị Tần (quê ở Bắc Ninh) và nữ sĩ Hồ Xuân Hương tương truyền một thời là người tình của Nguyễn Du. Tôi thấy ông Khoát chọn dựng thêm hai bức tượng này thật có ý nghĩa ảnh hưởng sâu sắc với Nguyễn Du. Một người mẹ từ cái nôi của văn hóa quan họ đã  sinh ra Nguyễn Du và một là người tình, người bạn thơ thân thiết. Sau này cuộc đời của Hồ Xuân Hương cũng khá lận đận với cảnh ngộ thân phận: "Kẻ đắp chăn  bông, kẻ lạnh lùng".

Tượng Thúy Kiều, Thúy Vân trong vườn Kiều của ông Nguyễn Bá Khoát.

Điều khá đặc biệt là xung quanh khu vườn có bức tường xây cao 2 mét, dài khoảng 100m đắp nổi 20 bức phù điêu khá sinh động và hấp dẫn. Ông Khoát bảo: "Truyện Kiều dài 3.254 câu với 20 chương. Tôi "mạn phép" rút lại 20 câu lục bát, mỗi câu lấy ở một chương. Ví dụ chương 1 tôi chọn hai câu: "Rút trâm sẵn giắt mái đầu/ Vạch da cây vịnh bốn câu ba vần"; hay chương 2 là hai câu "Chênh chênh bóng nguyệt xế mành/ Tựa ngồi bên triện một mình thiu thiu". Nghe ra tôi nhận thấy những câu ông chọn đều có động thái hợp với những nỗi niềm tâm trạng với bao chìm nổi đầy vơi gắn với thân phận Thúy Kiều.

Không gian của Vườn Kiều bài trí xếp đặt khá hợp lý. Thấp thoáng giữa cây xanh một mái am nhỏ, nơi vãi Giác Duyên gửi Thúy Kiều ở lại với cửa Phật để Kim Trọng có chỗ tìm tới mà tái hồi. Bước theo các dấu chân nhân vật  trong không gian giới hạn ấy chứa 15 năm lưu lạc của  nàng Kiều. Đó cũng là không gian, thời gian nghệ thuật của"Truyện Kiều" bắt đầu từ hòn non bộ Kim - Kiều gặp nhau: "Lần theo núi giả đi vòng / Cuối tường dường có nẻo thông mới rào…".

Ở đây, du khách gặp trong vườn gần 80 câu Kiều được viết chữ lớn treo trên các thân cây.  Đến cây Lựu thì: "Nước  vỏ lựu, máu màu gà/ Mượn màu chiêu tập vẫn là còn nguyên". Cứ như thế thơ định danh cây. Một lối định danh giàu tính nghệ thuật, nhiều khi giúp cây có thêm vẻ đẹp mới. 

Trong buổi đến thăm Vườn Kiều, thật tình cờ chúng tôi gặp đoàn sinh viên Ngữ văn - Khoa Xã hội và Nhân văn Trường Đại học Văn Hiến (TP Hồ Chí Minh). Đoàn đi xe khách từ Sài Gòn xuống Biên Hòa khoảng 40km để giúp sinh viên tiếp nhận "thẩm thấu" tác phẩm bất hủ của đại thi hào Nguyễn Du.

Tại đây, đoàn sinh viên vào thắp hương trước bàn thờ Nguyễn Du và sau đó được chủ nhân dẫn đi thăm và thuyết minh về Vườn Kiều. Kết thúc là phần kịch hóa dựng lại hoạt cảnh tác phẩm "Truyện Kiều" như đoạn: "Kiều hầu rượu vợ chồng Hoạn Thư" và cảnh "Kim Kiều đoàn viên". Ở đây không còn là học môn văn nữa mà còn có cả sự hiểu biết thêm về sinh học, thực vật học và cao hơn là nhân học - học làm người.

Trước khi chia tay, tôi ngỏ ý muốn chụp chủ nhân Vườn Kiều một tấm ảnh làm kỷ niệm. Ông Khoát chọn ngay cảnh đứng bên Kim Trọng đang rong ruổi bước  ngựa. Ông vẫn mặc bộ quần áo giản dị thường ngày xuất thân từ một lão nông đã thổi hồn mình tái hiện "Truyện Kiều" bằng một Vườn Kiều sinh động với tất cả tình yêu và tâm huyết: "Chữ tâm kia mới bằng ba chữ tài". Và Vườn Kiều cũng như tấm lòng của ông luôn rộng mở như hai câu thơ chào khách: "Vườn Kiều đón khách du xuân/ Đọc thơ ngắm cảnh thương thân nàng Kiều".