Trải qua thời gian, điệu hát then đã trở thành "đứa con tinh thần” không thể thiếu trong đời sống văn hóa của bà con nơi đây. Theo quan niệm của người Tày, then có nghĩa là thiên (trời), là điệu hát của thần tiên truyền lại. Bởi vậy, hát then thường được diễn trong những dịp quan trọng như: cầu an, cầu mùa. Đạo cụ không thể thiếu khi hát then đó chính là đàn tính tẩu - loại nhạc cụ được gắn với quả bầu được gọi là tẩu và một sợi dây duy nhất được gọi là tính. Hát then mang tính chất lễ và hội, ngoài yếu tố tâm linh là để cầu mùa, chúc phúc, then tính còn giải trí, giãi bày nỗi lòng, thể hiện tình yêu đôi lứa, ca ngợi quê hương bản làng, lao động sản xuất.
Vào các dịp lễ tết, đồng bào dân tộc Tày thường có lệ mời rượu bằng hát then trước bữa tiệc. Thông qua làn điệu hát then, bà con muốn thể hiện tinh thần hiếu khách và tình cảm trân quý đối với những vị khách đến chơi nhà mình. Lời hát then vốn là những câu chữ được dân gian chắt lọc, vừa là những câu thơ trữ tình, giàu nhạc điệu vừa là lời khuyên răn, khích lệ, là những kinh nghiệm về đối nhân xử thế.
Cứ thế, mỗi chén rượu nâng lên đều được ứng đối bằng một câu hát trong ngần, khiến người nghe nhớ mãi không quên. Bởi vậy, nghe hát then sẽ được có những bài học quý về cuộc sống, về cách ứng xử với thiên nhiên và mọi người xung quanh. Hát then là loại hình sinh hoạt văn hóa tín ngưỡng dân gian lâu đời, có vị trí đặc biệt trong đời sống tinh thần của dân tộc Tày.
Chị Mai Thị Hồng Chắn ở xã Minh Xuân đã dành nhiều thời gian sưu tầm, học hỏi và luyện tập các bài hát dân ca, trong đó có điệu hát then. Chị Chắn chia sẻ: "Hiện tại, tôi cùng đội văn nghệ của xã thường xuyên tham gia tập luyện các điệu hát then. Qua đó, góp phần gìn giữ nét văn hóa đặc sắc của đồng bào không bị mai một”.
Hát then đã gắn bó, đi vào đời sống tinh thần của dân tộc Tày từ lâu đời và đến nay vẫn được gìn giữ. Sau những ngày lao động sản xuất được ngồi cùng nhau, cầm cây đàn tính tẩu, cùng hát then sẽ cảm thấy quên hết mệt mỏi, ưu phiền, thấy cuộc sống tươi đẹp và có ý nghĩa hơn. Qua đó, giúp bà con hiểu biết hơn, đoàn kết hơn trong tăng gia sản xuất, phát triển kinh tế, xây dựng quê hương ngày càng phát triển.
Bà Phùng Thị Thu Hương - Quyền Trưởng phòng Văn hóa - Thông tin huyện Lục Yên cho biết: "Để gìn giữ, bảo tồn và phát huy những giá trị văn hóa truyền thống của đồng bào dân tộc Tày, đặc biệt là làn điệu hát then, Phòng đã tham mưu với UBND huyện chỉ đạo các địa phương thành lập đội văn nghệ, nòng cốt là những nghệ nhân am hiểu nghệ thuật hát then để truyền dạy cho thế hệ trẻ. Nhờ đó, đến nay, 24/24 xã, thị trấn trên địa bàn huyện đều thành lập được đội văn nghệ truyền thống; trong đó, 15 đội được hỗ trợ theo Nghị quyết số 10 ngày 19/4/2021 của HĐND tỉnh quy định một số chính sách hỗ trợ phát triển du lịch trên địa bàn tỉnh giai đoạn 2021 - 2025. Bên cạnh đó, đơn vị cũng tham mưu với huyện hỗ trợ kinh phí cho các nghệ nhân, các đội văn nghệ để tiếp tục khôi phục, giữ gìn bản sắc văn hóa cộng đồng, nhất là làn điệu hát then không bị mai một”.
Hát then là một loại hình nghệ thuật dân gian độc đáo, gần gũi, mang đến cho con người thêm niềm tin vào cuộc sống, tạo ra sự gắn kết cộng đồng. Những giá trị đó giúp hát then mãi trường tồn.
Thanh Tân
