Theo tờ The New York Times ngày 3/6, tuần trước, Mỹ đã đình chỉ một số hoạt động bán linh kiện và phần mềm sử dụng trong động cơ phản lực và chip bán dẫn cho Trung Quốc, nhằm đáp trả việc Bắc Kinh siết chặt xuất khẩu các khoáng sản thiết yếu đối với nhiều lĩnh vực sản xuất. Trong vài ngày qua, hai bên liên tục cáo buộc nhau hành động thiếu thiện chí.
Bên cạnh các loại thuế quan mà hai quốc gia đã áp lên hàng hóa nhập khẩu của nhau, cuộc chiến về chuỗi cung ứng khiến các công ty lo ngại vì họ không thể sản xuất nếu thiếu linh kiện từ cả hai phía. Tình hình cũng khiến giới chức ở Mỹ ngày càng lo lắng về những điểm nghẽn khác mà Trung Quốc có thể tận dụng để gây áp lực lên Mỹ, bao gồm cả dược phẩm và ngành vận tải biển.
Bà Liza Tobin, Giám đốc điều hành tại công ty tư vấn rủi ro Garnaut Global nhận định: “Cuộc chiến chuỗi cung ứng mà chúng ta đã dự đoán trong nhiều năm qua giờ đang diễn ra”.
Ngành hàng không thành tâm điểm
Những tuần gần đây, ngành hàng không vừa là công cụ, vừa là nạn nhân trong cuộc chiến này. Công nghệ động cơ phản lực – thứ giúp máy bay hoạt động – cùng với các hệ thống điều hướng chủ yếu do các công ty Mỹ như General Electric phát triển. Trong nỗ lực tạo ra đối thủ cạnh tranh với Boeing, Trung Quốc buộc phải mua công nghệ động cơ từ GE Aerospace.
Tuy nhiên, không thể sản xuất động cơ phản lực nếu thiếu Trung Quốc. Các khoáng sản được chế biến tại đây là nguyên liệu không thể thiếu để tạo ra lớp phủ và các linh kiện giúp động cơ vận hành trơn tru ở nhiệt độ cao, cũng như nhiều công dụng khác.
Bắc Kinh đã hạn chế xuất khẩu các khoáng sản đất hiếm này từ tháng 4, sau khi ông Trump bắt đầu áp thuế cao lên hàng nhập khẩu từ Trung Quốc.
Động thái này đe dọa làm tê liệt phần còn lại của ngành sản xuất tiên tiến ở Mỹ, bao gồm cả các hoạt động của nhiều nhà thầu quốc phòng. Tháng 5 vừa qua, Ford Motor đã phải tạm thời đóng cửa một nhà máy ở Chicago sau khi một nhà cung cấp của hãng hết nam châm – linh kiện cần thiết để chế tạo ô tô.
Cuộc chiến chuỗi cung ứng và nỗ lực tái cấu trúc
Đáp lại, Mỹ cũng áp đặt các hạn chế công nghệ. Tuần trước, các quan chức Mỹ đã đình chỉ một số giấy phép cho phép công ty Mỹ chuyển công nghệ hàng không cho Trung Quốc, cũng như các lĩnh vực liên quan đến công nghệ sinh học và chip bán dẫn.
Đồng thời, các quan chức Bộ Quốc phòng, Bộ Nội vụ và Hội đồng An ninh Quốc gia Mỹ đang đẩy nhanh nỗ lực tìm kiếm nguồn cung đất hiếm trong nước, xem xét cả việc cấp vốn chính phủ cho các mỏ mới và cơ sở chế biến.
Tuy nhiên, những nỗ lực như vậy có thể mất nhiều năm mới mang lại kết quả. Trung bình, Mỹ mất tới 29 năm để phát triển một mỏ duy nhất.
Chính quyền Tổng thống Trump cũng đang cân nhắc các biện pháp tiếp theo, trong đó có khả năng đưa các hãng sản xuất chip lớn của Trung Quốc, cũng như các đơn vị của các tập đoàn công nghệ như Alibaba, Tencent và Baidu, vào danh sách thực thể bị cấm giao thương với Mỹ.
Cuộc chiến chuỗi cung ứng này đã âm ỉ trong nhiều năm. Cả hai nước đều tìm cách bảo vệ các mặt hàng chiến lược bằng cách đa dạng hóa nguồn cung của mình.
Sau khi ông Trump áp thuế lên hàng hóa Trung Quốc trong nhiệm kỳ đầu, nhiều công ty Mỹ đã xây dựng nhà máy ở các quốc gia khác. Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình cũng đã thúc đẩy giảm phụ thuộc vào nguồn năng lượng và công nghệ nước ngoài bằng cách bơm vốn lớn vào các nhà máy sản xuất chip bán dẫn, tấm pin mặt trời và xe điện.
Tuy nhiên, hai nền kinh tế vẫn gắn bó chặt chẽ và đây là một thực tế khó thay đổi khi mỗi năm có hàng trăm tỷ USD hàng hóa lưu chuyển qua Thái Bình Dương. Dù cả hai quốc gia đều muốn giảm phụ thuộc lẫn nhau vì lý do an ninh quốc gia, nhưng điều đó sẽ rất tốn kém.
Kể từ năm 2022, Mỹ đã mở rộng hệ thống kiểm soát xuất khẩu chip tiên tiến trên toàn cầu, nhằm ngăn công nghệ này rơi vào tay Trung Quốc. Quy định này nhằm hạn chế khả năng tiếp cận của Trung Quốc đối với trí tuệ nhân tạo và điện toán tiên tiến phục vụ quân đội. Tuy nhiên, động thái này đã vấp phải sự phản đối mạnh mẽ từ một ngành công nghiệp mà vốn coi Trung Quốc là nguồn thu quan trọng.
Mỹ còn mở rộng các quy định này ra toàn cầu, cấm cả các công ty nước ngoài bán sản phẩm cho Trung Quốc nếu sản phẩm đó sử dụng linh kiện, công nghệ hoặc phần mềm của Mỹ trong quá trình sản xuất. Dù một số chính phủ nước ngoài phản đối, nhưng phần lớn vẫn chấp nhận tuân thủ.
Hệ thống này dựa trên giả định rằng Mỹ là siêu cường duy nhất mà các nước khác phải tuân theo luật chơi. Nhưng với Trung Quốc, đất hiếm là công cụ để thách thức quyền bá chủ của Mỹ.
Trung Quốc đã thiết lập hệ thống cấp phép cho phép giám sát và phê duyệt bán đất hiếm và nam châm đất hiếm cho các công ty trên toàn thế giới. Khi ông Trump nâng mức thuế lên 145% vào tháng 4, Trung Quốc đã đáp trả bằng cách hạn chế các lô hàng đất hiếm, bao gồm cả việc tạm dừng nhiều lô hàng.
Tháng 5, các quan chức Mỹ và Trung Quốc đã tổ chức cuộc gặp ở Geneva để hạ nhiệt căng thẳng thương mại. Chính quyền Tổng thống Trump có nhiều lý do để muốn đạt được thỏa thuận. Các công ty cảnh báo nguy cơ thiếu hàng vào cuối năm nay do nhập khẩu từ Trung Quốc sụt giảm, trong khi thị trường chứng khoán và trái phiếu phát tín hiệu cảnh báo. Nhưng chính việc Trung Quốc hạn chế đất hiếm mới khiến Mỹ chịu áp lực phải đi đến đàm phán.
Tại Geneva, hai bên đồng ý giảm thuế. Theo tuyên bố chung, Trung Quốc cho biết sẽ tạm dừng hoặc gỡ bỏ các biện pháp phi thuế đã áp dụng với Mỹ từ tháng 4.
Tuy nhiên, các quan chức Mỹ nói rằng các lô hàng từ Trung Quốc vẫn chưa trở lại mức trước đó. Trên kênh CNBC, Đại diện Thương mại Mỹ Jamieson Greer nói rằng Trung Quốc đang cố tình trì hoãn tuân thủ và Mỹ chưa thấy các khoáng sản thiết yếu được chuyển như cam kết.
Tổng thống Trump thì thẳng thắn hơn. Trên Truth Social cùng ngày, ông viết rằng Trung Quốc đã hoàn toàn vi phạm thỏa thuận với Mỹ.
Người phát ngôn Bộ Ngoại giao Trung Quốc Lâm Kiến bác bỏ cáo buộc trong buổi họp báo ngày 3/6, nói rằng Trung Quốc đã thực hiện nghiêm túc những gì đã thống nhất ở Geneva. Quan chức Trung Quốc này cho rằng chính Mỹ mới là bên phá vỡ thỏa thuận, khi ban hành thông báo cho rằng sử dụng chip của Huawei – công ty công nghệ Trung Quốc – ở bất kỳ nơi nào trên thế giới đều vi phạm luật Mỹ.
Ông Lâm Kiếm nói: “Không có bất kỳ căn cứ thực tế nào, nhưng Mỹ đã bôi nhọ và cáo buộc Trung Quốc, áp đặt kiểm soát xuất khẩu chip, đình chỉ bán phần mềm thiết kế chip cho Trung Quốc và công bố hủy thị thực của sinh viên Trung Quốc. Đây là các biện pháp cực đoan làm tổn hại nghiêm trọng đến Thỏa thuận Geneva và quyền lợi hợp pháp của Trung Quốc”.
Dù một số hãng xe và điện tử Mỹ gần đây đã được cấp phép nhận khoáng sản từ Trung Quốc, nhưng tình trạng không chắc chắn và tồn đọng đơn xin phép vẫn khiến các doanh nghiệp lo ngại. Trung Quốc cũng dường như đang ưu tiên doanh nghiệp châu Âu hơn Mỹ.
Chưa rõ cách giải tỏa căng thẳng
Căng thẳng thương mại cũng lan sang các lĩnh vực khác trong quan hệ ngoại giao Mỹ - Trung. Chính quyền Tổng thống Trump còn đề xuất kế hoạch thu hồi mạnh tay thị thực của sinh viên Trung Quốc.
Cho đến nay, vẫn chưa rõ căng thẳng có thể được giải tỏa bằng cách nào. Thư ký báo chí Nhà Trắng Karoline Leavitt nói rằng ông Trump và ông Tập có thể sẽ điện đàm trong tuần này. Trong khi đó, người phát ngôn Bộ Ngoại giao Trung Quốc không có thông tin gì về cuộc điện đàm này.
Ông Daniel H. Rosen – đồng sáng lập Rhodium Group – cho biết Bắc Kinh đã sớm nhận ra vai trò then chốt của đất hiếm trong công nghệ cao và đã trợ cấp mạnh mẽ để xây dựng nguồn cung. Ông nói Mỹ đã đánh giá sai nghiêm trọng nhu cầu với loại khoáng sản này.
Trung Quốc khai thác 70% đất hiếm toàn cầu, nhưng xử lý hóa chất cho 90% lượng đất hiếm. Nước này cũng sản xuất hơn 80% pin toàn cầu, hơn 70% xe điện và khoảng một nửa sản lượng thép, sắt và nhôm của thế giới.
Ông Rosen nói rằng để bảo đảm nguồn cung thay thế, Mỹ có thể phải đầu tư hàng trăm tỷ USD và hợp tác với các đối tác sẵn sàng xây dựng chuỗi cung ứng bên ngoài Trung Quốc. Ông nói: “Chi phí sẽ rất lớn. Chúng ta còn một chặng đường rất dài phía trước”.
Dù một số lô hàng khoáng sản đã được nối lại, nhưng nhiều ngành ở Mỹ vẫn lo lắng vì thiếu nguồn cung. Ông Paul Triolo – đối tác tại Albright Stonebridge Group – nói rằng hệ thống cấp phép của Trung Quốc rất phiền hà và kể từ đầu tháng 4 – khi ông Trump áp mức thuế “trên trời” lên Trung Quốc, các chuyến hàng khoáng sản thiết yếu đã giảm đáng kể.
Ông Triolo nói Mỹ không còn lựa chọn nào khác ngoài đàm phán với Bắc Kinh, đồng thời thiết lập chiến lược dài hạn với các nước khác để giảm phụ thuộc vào Trung Quốc trong vòng 5 đến 7 năm tới. Ông kết luận: “Đây là vấn đề sâu sắc và kéo dài. Vấn đề này sẽ không biến mất, cũng không thể dễ dàng giải quyết”.
