Năm 2025, bức tranh an ninh khu vực châu Á đã phủ thêm nhiều gam màu u ám, khi những căng thẳng biên giới âm ỉ nhiều năm bất ngờ bùng phát và leo thang.
Từ giao tranh Thái Lan-Campuchia, các vụ tấn công xuyên biên giới giữa Ấn Độ và Pakistan, đến đụng độ đẫm máu dọc đường Durand giữa Afghanistan và Pakistan, các điểm nóng xung đột này đều bắt nguồn từ “mồi lửa” chung là những đường biên giới có bối cảnh lịch sử phức tạp, được hình thành từ thời thuộc địa hoặc các thỏa thuận mang tính tạm thời, để lại những vùng chồng lấn, tranh chấp về chủ quyền.
Những "lằn ranh đỏ"
Tại Đông Nam Á, tranh chấp quanh khu vực đền Preah Vihear giữa Thái Lan và Campuchia đã kéo dài nhiều thập niên và nhiều lần bùng phát thành xung đột vũ trang. Cuối tháng 5/2025, cuộc đụng độ quanh khu vực tranh chấp khiến một binh sỹ Campuchia thiệt mạng đã khơi mào cho vòng xoáy trả đũa giữa hai nước trong nhiều lĩnh vực.
Ngòi nổ thực sự xuất hiện ngày 23/7, khi một binh sỹ Thái Lan làm nhiệm vụ tuần tra biên giới ở tỉnh Ubon Ratchathani giẫm phải mìn. Giao tranh lan rộng chỉ trong 24 giờ, trở thành cuộc đối đầu dữ dội nhất giữa hai nước láng giềng trong hơn một thập niên.
Còn tại Nam Á, điểm nóng Kashmir tiếp tục là tâm điểm bất ổn trong mối quan hệ nhiều nút thắt giữa Ấn Độ và Pakistan. Ấn Độ ngày 7/5 đã tiến hành “Chiến dịch Sindoor” nhằm vào các mục tiêu mà New Delhi cho là cơ sở hạ tầng khủng bố nằm trong lãnh thổ nước láng giềng, dẫn tới chiến dịch phản công “Bunyanum Marsoos” của Pakistan.
Hai bên sử dụng cả pháo binh, thiết bị bay không người lái và máy bay chiến đấu. Nguy cơ tăng lên mức báo động sau khi quân đội Ấn Độ tấn công căn cứ không quân Nur Khan, địa điểm gần với lực lượng chỉ huy hạt nhân của Pakistan.
Durand, đường biên giới dài và hiểm trở giữa Pakistan và Afghanistan, cũng chứng kiến căng thẳng leo thang vào đầu tháng 10. Sau các cuộc không kích của Pakistan nhằm vào các căn cứ của nhóm Tehreek-e-Taliban Pakistan (TTP) tại Kabul và tỉnh Paktia, chuỗi trả đũa liên tiếp, từ đột kích, pháo kích cho tới việc tăng cường quân dọc biên giới, khiến ranh giới vốn chưa bao giờ được Kabul chính thức công nhận này trở thành một vùng chiến sự ác liệt.
Khi tiếng súng vang lên, các đường biên giới này không còn đơn thuần là những ranh giới địa lý, mà trở thành ranh giới của khủng hoảng. Bên cạnh yếu tố lịch sử, áp lực chính trị trong nước, chủ nghĩa dân tộc gia tăng, cạnh tranh quyền lực trước thềm bầu cử… đã thu hẹp không gian thỏa hiệp.
Các chuyên gia cho rằng, nhượng bộ trở thành lựa chọn khó chấp nhận, và sẽ không có bên nào sẵn sàng chấp nhận rủi ro chính trị hay quân sự cần thiết cho một nền hòa bình lâu dài. Ngoài ra, các toan tính chiến lược trong môi trường quốc tế nhiều biến động cũng góp phần đẩy căng thẳng vượt lằn ranh kiểm soát.
Sự cạnh tranh giữa các cường quốc, thay đổi cán cân quyền lực trong khu vực, cùng sự suy yếu của các cơ chế đa phương, dẫn tới xu hướng một số quốc gia lựa chọn hành động quyết đoán nhằm bảo vệ lợi ích an ninh.
Tuy nhiên, thực tế cho thấy, mọi hành động quân sự đều tiềm ẩn rủi ro leo thang ngoài dự tính. Các cuộc xung đột không chỉ gây thương vong cho binh sỹ và dân thường vô tội tại khu vực tranh chấp, mà còn gây ra những hệ lụy kinh tế-xã hội sâu rộng, gây thiệt hại cơ sơ hạ tầng, làm gián đoạn chuỗi cung ứng và ảnh hưởng tới niềm tin của các nhà đầu tư.
Chỉ trong 5 ngày ngắn ngủi, các cuộc đấu pháo, không kích và giao tranh sử dụng vũ khí hạng nặng giữa Thái Lan và Campuchia đã khiến ít nhất 38 người thiệt mạng và khoảng 300.000 cư dân dọc biên giới phải di dời. Hơn 1.200 trường học bị đóng cửa.
Nhiều tuyến đường xuyên biên giới và bệnh viện bị hư hại hoặc phá hủy. Khoảng 5 tỷ USD thương mại xuyên biên giới bị đóng băng. Hoạt động du lịch, đặc biệt là đến vùng Đông Bắc Thái Lan và các khu vực đền chùa của Campuchia, chắc chắn sẽ chịu ảnh hưởng lâu dài.
Với Ấn Độ - Pakistan, giao tranh không chỉ tác động trực tiếp tới cuộc sống của người dân khu vực Kashmir, mà còn gây xáo trộn hoạt động hàng không và thương mại quốc tế.
Môi trường bất ổn cũng cản trở hợp tác khu vực trong những lĩnh vực sống còn như ứng phó biến đổi khí hậu, quản lý nguồn nước xuyên biên giới hay bảo vệ môi trường.
Pakistan cùng Afghanistan cũng chịu tác động nặng nề khi giao tranh dẫn tới việc đóng các cửa khẩu, ảnh hưởng tới giao thương, kéo theo nguy cơ di cư và bất ổn xã hội gia tăng, tạo thêm gánh nặng cho toàn khu vực. Hơn nữa, các nhóm vũ trang cực đoan có thể lợi dụng khoảng trống an ninh để mở rộng phạm vi hoạt động.
Đáng quan ngại, những cuộc xung đột này còn làm xói mòn lòng tin giữa các quốc gia, thúc đẩy chạy đua vũ trang và làm suy yếu các cơ chế hợp tác khu vực.
Giám đốc Sáng kiến Nam Á tại Viện Chính sách Hiệp hội Châu Á, bà Farwa Aamer khẳng định, “môi trường an ninh tại khu vực Nam Á đang được duy trì bởi các thỏa thuận ngừng bắn mong manh mà không có giải pháp lâu dài. Khu vực này không thể chịu đựng thêm bất kỳ cuộc đối đầu nào. Điều cần thiết bây giờ là sự kiềm chế, suy ngẫm và cam kết thiết lập lại tiến trình khu vực hướng tới sự ổn định.”
"Lá chắn" ngoại giao
Trong bối cảnh đó, dù không thể ngăn hoàn toàn ngòi nổ ban đầu, ngoại giao vẫn là "lá chắn" duy nhất giúp hạn chế thiệt hại và kiểm soát căng thẳng. Từ Hiệp hội các quốc gia Đông Nam Á (ASEAN) cho tới Qatar, từ các kênh song phương cho tới cuộc họp kín đa phương, nỗ lực ngoại giao không ngừng nghỉ đã giúp châu Á tránh được những cuộc xung đột vượt tầm kiểm soát.
Nỗ lực trung gian hòa giải của Thủ tướng Malaysia Anwar Ibrahim trong vai trò Chủ tịch ASEAN năm 2025, cùng sức ép từ cảnh báo thuế quan của Tổng thống Mỹ Donald Trump, đã tạm thời giúp chấm dứt giao tranh giữa Thái Lan và Campuchia.
Việc hai nước ký tuyên bố chung về hòa bình tại Malaysia ngày 27/10, bao gồm việc thành lập nhóm quan sát viên ASEAN giám sát việc thực thi hòa bình, còn đánh dấu bước tiến đáng kể trong cơ chế giữ gìn hòa bình của khối.
Dù còn nhiều tranh cãi về vai trò hòa giải cụ thể của Tổng thống Trump, song các kênh đối thoại song phương và sức ép ngoại giao quốc tế đã giúp Ấn Độ và Pakistan tránh được một cuộc đối đầu quân sự toàn diện. Đối với xung đột Pakistan-Afghanistan, sự tham gia trung gian của các đối tác khu vực và quốc tế như Thổ Nhĩ Kỳ và Qatar đã giúp các bên đạt được thỏa thuận ngừng bắn, dù mong manh.
Tuy nhiên, để những đường biên giới không còn ám ảnh tiếng súng, ngoại giao phải được duy trì một cách bền bỉ và có tính thể chế, đi kèm với các cam kết chính trị rõ ràng. Quan trọng hơn, các bên cần nhận thức rằng, không bên nào có thể giành thắng lợi thực sự bằng vũ lực.
Hòa bình và ổn định lâu dài chỉ có thể đạt được thông qua ngoại giao, đối thoại, sự tôn trọng luật pháp quốc tế và các cơ chế hợp tác bền vững. Việc biến những đường ranh địa lý này trở thành ngòi nổ của xung đột hay cầu nối của hợp tác phụ thuộc vào lựa chọn chính sách và tầm nhìn chiến lược của mỗi quốc gia.
Bởi lẽ, một số chuyên gia cũng lưu ý rằng, những nỗ lực ngoại giao từ các cường quốc bên ngoài, dù cần thiết trong ngắn hạn, song thường gắn với lợi ích chiến lược và khó có thể thay thế vai trò chủ động của các bên trong việc giải quyết tận gốc nguyên nhân xung đột.
Căng thẳng tái bùng phát tại biên giới Thái Lan - Campuchia những ngày cuối năm cho thấy bất ổn vẫn tiềm ẩn bởi tính toán riêng của từng bên về lợi ích an ninh, kinh tế, chủ quyền lãnh thổ và vai trò chính trị nội bộ đang chi phối.
Có thể nói, tương lai của hòa bình khu vực không nằm ở quy mô các kho vũ khí hay sự cứng rắn của các tuyên bố quân sự, mà phụ thuộc vào khả năng thấu hiểu và sự tin tưởng giữa các quốc gia láng giềng.
Dù còn nhiều thách thức, những nỗ lực ngoại giao không ngừng nghỉ năm 2025 được kỳ vọng sẽ góp phần đặt nền móng cho tầm nhìn hợp tác mới, để các bên từng bước hàn gắn mối quan hệ đang rạn nứt vì những tranh cãi biên giới lịch sử.
