Gần 90 năm đã trôi qua, nhìn lại lịch sử, tìm hiểu về nguyên nhân thất bại của cuộc khởi nghĩa để thấy những bài học kinh nghiệm tổng kết từ cuộc khởi nghĩa tuy oanh liệt… nhưng chỉ như tiếng nổ trong canh trường im lặng.
Trước hết, đó là bài học về công tác tuyên truyền, lý luận tư tưởng: trong thực tế, tổ chức Việt Nam Quốc dân đảng không có một cương lĩnh chính trị rõ ràng. Mặc dù trong tư tưởng, các lãnh tụ của tổ chức Việt Nam Quốc dân đảng chịu ảnh hưởng nhiều chủ nghĩa Tam Dân của Tôn Trung Sơn nhưng điều đó không được xác định rõ trong chính cương của Đảng. Việt Nam Quốc dân đảng không chú ý tới công tác tuyên truyền, huấn luyện, giáo dục đảng viên và quần chúng.
Theo nhà sử học Trần Huy Liệu, tổ chức này tuy có một ban tuyên truyền ở trung ương và ở các chi bộ, song công tác tuyên truyền rất ít. Trung ương chỉ có một tờ báo mang tên "Hồn cách mạng” xuất bản được một số duy nhất.
Các đảng viên mới được kết nạp chỉ được giải thích qua loa về chương trình và điều lệ. Họ không được đào tạo theo một chương trình cụ thể, ngoại trừ một số bài thơ cảm khái khơi dậy lòng yêu nước, thương nòi hoặc những tài liệu về chủ nghĩa cộng sản sơ giải, Công xã Pari…
Không xác định được lực lượng chủ yếu của cách mạng là đại bộ phận quần chúng nhân dân cũng là bài học xương máu đưa đến sự thất bại của cuộc khởi nghĩa. Với chủ trương bạo động, theo các lãnh tụ của Việt Nam Quốc dân đảng thì phải là binh lính và súng đạn.
Đó là điều kiện cần nhưng chưa đủ. Tổ chức này đã quá chú trọng vào việc xây dựng lực lượng từ trong hàng ngũ binh lính mà không chú trọng vận động quần chúng, không thấy rõ lực lượng quần chúng nhân dân mới là sức mạnh, ủng hộ, giúp đỡ, che chở... khi khởi nghĩa xảy ra.
Cũng từ việc không nhận thức rõ sức mạnh của quần chúng, không tin tưởng vào quần chúng nhân dân nên không đề ra được hình thức đấu tranh đúng đắn đó là phát động quần chúng đấu tranh. Phương châm hành động chủ yếu của Việt Nam Quốc dân đảng là ám sát cá nhân mà phương châm đó dẫn đến sự sai lầm khó tránh khỏi trong việc kẻ thù khủng bố quyết liệt đối với nhiều tổ chức cơ sở của Việt Nam Quốc dân đảng.
Không thực hiện đúng chương trình hành động đề ra, không tuân thủ những điều kiện cơ bản của cuộc khởi nghĩa cũng là một bài học căn cốt của khởi nghĩa Yên Bái. Mặc dù trong chương trình hành động khi mới thành lập nêu rõ ba thời kỳ cách mạng trước khi khởi nghĩa là thời kỳ phôi thai; thời kỳ dự bị, thời kỳ khởi nghĩa.
Nhưng trong thực tế, các lãnh tụ của Việt Nam Quốc dân đảng đã nôn nóng, vội vàng, đốt cháy giai đoạn. Khi quyết định cuộc khởi nghĩa, Việt Nam Quốc dân đảng vẫn chưa vượt qua thời kỳ thứ nhất. Do không nắm vững quy luật thắng lợi của cuộc khởi nghĩa, không phân tích đúng tình hình, nhất là tương quan so sánh lực lượng địch - ta nên đã quyết định khởi nghĩa vội vàng.
Các đảng viên muốn tỏ rõ khí phách anh hùng hơn phương lược để thực hiện mục tiêu đề ra. Tư tưởng "không thành công cũng thành nhân” đã chứng minh và khẳng định điều đó. Bài học về sự thiếu nhất quán, phiêu lưu, mạo hiểm là những mầm mống đưa đến sự thất bại của phong trào cũng như cuộc khởi nghĩa.
Không chú trọng công tác tuyên truyền, huấn luyện, giáo dục đảng viên tạo ra sự mất phương hướng trong chỉ đạo chiến lược và hành động; nôn nóng, muốn đốt cháy giai đoạn do chính chương trình hành động đề ra; không xác định lực lượng chủ yếu của cách mạng là quần chúng nhân nhân; không tạo được phong trào cách mạng cùng sự vùng dậy của cuộc khởi nghĩa trong tình thế bị động, lực lượng không đủ để tạo thế và lực cho cách mạng. Sự thất bại của cuộc Khởi nghĩa Yên Bái là không thể tránh khỏi.
Khắc phục những hạn chế, yếu kém từ những bài học xương máu nêu trên, sau cuộc Khởi nghĩa Yên Bái, Đảng Cộng sản Việt Nam ra đời, chấm dứt thời kỳ khủng hoảng đường lối, lãnh đạo, dẫn dắt quần chúng nhân dân dưới ngọn cờ của mình với nền tảng lý luận cách mạng là sự nghiệp của quần chúng nhân dân; lãnh đạo cách mạng bằng đường lối chính trị đúng đắn, xây dựng Đảng trên cả ba mặt tư tưởng, chính trị và tổ chức.
Chú trọng công tác tuyên truyền, huấn luyện lý luận cách mạng trên nền tảng của chủ nghĩa Mác - Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh thành phong trào cách mạng của quần chúng, đưa dân tộc Việt Nam đi từ thắng lợi này đến thắng lợi khác, mở ra kỷ nguyên mới, độc lập dân tộc gắn liền với chủ nghĩa xã hội; mở ra một thời đại mới - thời đại Hồ Chí Minh rực rỡ nhất trong lịch sử dân tộc Việt Nam.
Dù không thành công song tinh thần yêu nước cũng như ý chí hiên ngang của các vị tiên liệt trong cuộc Khởi nghĩa Yên Bái đem máu xương của mình xây đắp nền độc lập, tự do của Tổ quốc, gây dựng truyền thống anh dũng bất khuất của dân tộc Việt Nam mãi trường tồn.
Ngọc Lan (Hội Khoa học lịch sử tỉnh Yên Bái)
