Kết nối văn hóa các tỉnh dọc sông Hồng
Trong những bài viết trước, chúng tôi đã đề cập đến sự hình thành của một "dòng chảy" văn hóa dọc sông Hồng qua suốt quá trình lịch sử hàng chục nghìn năm trước cho đến ngày nay. Điều đó được minh chứng bởi những di tích khảo cổ học, những hiện vật bằng đá của nền văn hóa Sơn Vi, những hiện vật bằng đồng của nền văn hóa Đông Sơn tìm thấy dọc theo sông Hồng từ tỉnh biên giới Lào Cai đến các tỉnh vùng trung du như Yên Bái, Phú Thọ, Vĩnh Phúc, xuôi về các tỉnh đồng bằng vùng hạ lưu sông Hồng như Hà Nội, Hưng Yên, Hà Nam, Nam Định, Thái Bình. Qua tìm hiểu về những chiếc trống đồng tìm thấy ở các tỉnh dọc theo sông Hồng, chúng tôi cũng thấy được những dấu hiệu sự giao thao, giao lưu văn hóa giữa cư dân Việt cổ dọc sông Hồng với những cư dân nơi đầu nguồn sông Hồng thuộc tỉnh Vân Nam (Trung Quốc).
Đối với các di tích lịch sử - văn hóa dọc sông Hồng, sự kết nối, lan tỏa về văn hóa cũng thể hiện khá rõ nét qua hệ thống những công trình đền, chùa tại các địa phương. Trong đó, các tỉnh dọc theo sông Hồng đều có những ngôi đền thờ Mẫu, thể hiện tín ngưỡng thờ Mẫu của người Việt, trở thành di sản văn hóa cấp quốc gia. Trong đó, nổi tiếng như đền Mẫu ở thành phố Lào Cai; đền Đông Cuông tại huyện Văn Yên, tỉnh Yên Bái; đền thờ Quốc Mẫu Âu Cơ tại huyện Hạ Hòa, tỉnh Phú Thọ; đền thờ Quốc Mẫu Tây Thiên, đền thờ Hai Bà Trưng tại tỉnh Vĩnh Phúc; Phủ Tây Hồ (Hà Nội); Đền Mẫu, đền Đa Hòa, đền Hóa Dạ Trạch (tỉnh Hưng Yên); quần thể di tích Phủ Dầy (tỉnh Nam Định); đền Tiên La (tỉnh Thái Bình), đền Lảnh Giang (tỉnh Hà Nam)…
Các tỉnh dọc sông Hồng cũng có hệ thống đền nổi tiếng linh thiêng thờ các vị vua, quan, danh tướng nhà Trần nằm ngay bên sông Hồng. Trong đó, tiêu biểu nhất là đền Thượng (thành phố Lào Cai); đền thờ Đức thánh Trần tại thành phố Vĩnh Yên, tỉnh Vĩnh Phúc; đền Sơn Hải, đền Đông Bộ Đầu (đền Quán Thánh) tại Hà Nội; Khu di tích quốc gia đặc biệt Đền Trần tại thành phố Nam Định, tỉnh Nam Định; Di tích quốc gia đặc biệt Khu lăng mộ và đền thờ các vị vua triều Trần tại huyện Hưng Hà, tỉnh Thái Bình; Di tích quốc gia đặc biệt đền Trần Thương tại huyện Lý Nhân, tỉnh Hà Nam; Di tích lịch sử Đền Trần thuộc Di tích quốc gia đặc biệt Phố Hiến, tỉnh Hưng Yên… Tại mỗi di tích lịch sử, những câu chuyện về công lao to lớn của các vị vua, quan, danh tướng triều Trần khiến chúng tôi thêm tự hào về truyền thống anh hùng của cha ông trong bảo vệ Tổ quốc, làm nên “Hào khí Đông A” đầy khí phách trong lịch sử dân tộc.
Theo Tiến sĩ Trần Hữu Sơn, nguyên Giám đốc Sở Văn hóa - Thể thao và Du lịch Lào Cai, nguyên Phó Chủ tịch Hội Văn nghệ dân gian Việt Nam, cùng với điểm chung về các di tích lịch sử - văn hóa nói trên, các tỉnh dọc sông Hồng cũng có hệ thống “địa chỉ đỏ” là các di tích lịch sử cách mạng - nơi giáo dục truyền thống yêu nước của dân tộc, giáo dục truyền thống “uống nước nhớ nguồn” cho thế hệ sau; các làng nghề hàng trăm năm tuổi là nét đặc trưng của nền văn minh lúa nước; những giá trị về văn hóa phi vật thể qua các lễ hội truyền thống, tín ngưỡng văn hóa tâm linh, các làn điệu dân ca, dân vũ đậm đà bản sắc… Tất cả được kết nối với nhau, tạo thành một "dòng chảy" văn hóa ngàn năm dọc sông Hồng, hội tụ những giá trị của nền văn minh lúa nước vùng đồng bằng Bắc Bộ.
Festival sông Hồng, điểm nhấn giao lưu văn hóa Việt - Trung
Qua quá trình lịch sử, dòng sông Hồng đã hình thành nên một "dòng chảy" văn hóa quan trọng, với sự kết nối và giao lưu, giao thoa văn hóa giữa các vùng đất mà nó đi qua, từ tỉnh Vân Nam (Trung Quốc) đến các tỉnh dọc sông Hồng của Việt Nam. Dòng sông Hồng cũng là tuyến giao thông đường thủy quan trọng, giúp kết nối giao thương giữa thương nhân và Nhân dân các tỉnh của Việt Nam với các vùng đất thượng nguồn thuộc tỉnh Vân Nam và vùng Tây Nam rộng lớn của Trung Quốc.
Tiến sĩ Dương Tuấn Nghĩa, Phó Giám đốc Sở văn hóa - Thể thao và Du lịch tỉnh khẳng định: Có thể khẳng định, sông Hồng và những giá trị về văn hóa, lịch sử, kinh tế mà nó đem lại vô cùng to lớn. Trong những năm qua, đã có nhiều hội thảo quan trọng bàn về giá trị văn hóa sông Hồng nhằm khai thác hiệu quả, phát huy giá trị mà sông Hồng mang lại. Tiêu biểu như Hội thảo Khoa học quốc tế lưu vực sông Hồng được tổ chức lần đầu vào năm 2005 tại Hồng Hà (Trung Quốc), sau đó tổ chức 3 lần tiếp theo vào năm 2008 (tại Lào Cai), năm 2010 (tại châu Hồng Hà - Trung Quốc), năm 2012 (tại Lào Cai).
Qua 4 lần tổ chức đã thu hút hơn 400 học giả, nhà nghiên cứu, với hàng trăm báo cáo khoa học, bài nghiên cứu bàn về chủ đề giao lưu văn hóa, kinh tế, phát triển du lịch lưu vực sông Hồng. Đồng thời, tại các diễn đàn cũng đã quan tâm đến việc nghiên cứu, đề xuất các cơ chế, chính sách tạo điều kiện cho các nhà quản lý hai tỉnh Lào Cai - Vân Nam nghiên cứu, vận dụng.
Năm 2024, khi nghiên cứu những giá trị của dòng chảy văn hóa sông Hồng, tỉnh Lào Cai cũng như huyện Hà Khẩu, châu Hồng Hà, tỉnh Vân Nam (Trung Quốc) đã cùng chung ý tưởng tổ chức Festival sông Hồng để tôn vinh những giá trị văn hóa sông Hồng mang lại, đồng thời mở ra những cơ hội về hợp tác, phát triển, giao lưu văn hóa giữa các vùng đất có chung một dòng sông.
Năm 2025, Festival sông Hồng sẽ được chính thức khai mạc. Trong khuôn khổ của Festival sông Hồng có nhiều hoạt động như: Lễ khai mạc và chương trình nghệ thuật, bắn pháo hoa; trải nghiệm không gian văn hóa và ẩm thực các dân tộc tỉnh Lào Cai, các tỉnh dọc sông Hồng (Việt Nam) và châu Hồng Hà, tỉnh Vân Nam (Trung Quốc); Trưng bày ảnh đẹp, ấn phẩm, tư liệu, hiện vật về Lào Cai và văn hóa sông Hồng; Giải chạy Marathon “Cung đường hữu nghị” Lào Cai, Việt Nam - Hồng Hà, Trung Quốc; Giải đua xe đạp quốc tế “Một đường đua - Hai quốc gia”; Hội thảo quốc tế “Giải pháp thúc đẩy hợp tác, phát triển giữa các tỉnh lưu vực sông Hồng - Việt Nam và tỉnh Vân Nam - Trung Quốc”; Cuộc vận động sáng tác ca khúc chủ đề về Lào Cai, sông Hồng…
Giải pháp phát huy giá trị "dòng chảy" văn hóa dọc sông Hồng
Khi tìm hiểu về những giá trị của "dòng chảy" văn hóa do sông Hồng mang lại, trên hành trình di sản mà chúng tôi đã tìm hiểu, khám phá và trải nghiệm, câu hỏi đặt ra là làm thế nào để khai thác hiệu quả những tiềm năng, giá trị đó, giúp những vùng đất bên sông Hồng ngày càng phát triển. Trên thực tế, khi đến các tỉnh dọc sông Hồng, chúng tôi đã trao đổi với những người làm nhiệm vụ quản lý, nghiên cứu về văn hóa, với những đánh giá về giá trị của dòng chảy văn hóa sông Hồng, những khó khăn và giải pháp để phát huy giá trị các di sản.
Tiến sĩ Dương Tuấn Nghĩa, Phó Giám đốc Sở văn hóa - Thể thao và Du lịch tỉnh cho biết thêm: Lào Cai là tỉnh biên giới giáp với Trung Quốc, lại nằm ở vị trí quan trọng, “Nơi con sông Hồng chảy vào đất Việt”. Trong những năm qua, tỉnh Lào Cai rất quan tâm đến việc phát huy các giá trị văn hóa sông Hồng mang lại. Việc tổ chức Hội thảo Khoa học quốc tế lưu vực sông Hồng, đặc biệt là tổ chức Festival sông Hồng năm 2024, 2025 là hoạt động vô cùng quan trọng, nhằm khai thác giá trị của sông Hồng, tăng cường giao lưu văn hóa hữu nghị với châu Hồng Hà, tỉnh Vân Nam (Trung Quốc) và kết nối văn hóa các tỉnh dọc sông Hồng của Việt Nam, phát huy giá trị văn hóa sông Hồng gắn với phát triển du lịch. Tỉnh Lào Cai mong muốn xây dựng hoạt động này trở thành thương hiệu và điểm nhấn của Lào Cai trong những năm tiếp theo.
Đồng chí Nguyễn Đắc Thủy, Giám đốc Sở Văn hóa - Thể thao và Du lịch tỉnh Phú Thọ cho biết: Phú Thọ là vùng đất cội nguồn của dân tộc Việt Nam. Dòng sông Hồng chảy qua tỉnh Phú Thọ đã tạo nên nơi tụ cư của người Việt cổ từ hàng ngàn năm trước, bồi đắp giá trị văn hóa cho vùng đất Tổ Hùng Vương. Đặc biệt, nhiều di tích lịch sử - văn hóa dọc sông Hồng của tỉnh Phú Thọ là di tích cấp quốc gia. Tỉnh Phú Thọ đã tổ chức các hội thảo, diễn đàn bàn giải pháp tổ chức các tuyến du lịch đường sông dọc sông Hồng để du khách được trải nghiệm di sản, dấu ấn văn hóa; phối hợp với tỉnh Yên Bái, Lào Cai tổ chức chương trình “Du lịch về nguồn” và khai thác tuyến văn hóa tâm linh dọc sông Hồng. Chúng tôi cho rằng việc tổ chức Festival sông Hồng của tỉnh Lào Cai là sáng kiến rất hay để kết nối, làm phong phú sản phẩm du lịch, khai thác hiệu quả các giá trị văn hóa của sông Hồng gắn với phát triển du lịch.
Theo ông Trần Xuân Kiên, Phó Giám đốc Bảo tàng tỉnh Nam Định, tỉnh Nam Định nằm ở cuối dòng sông Hồng, nơi hội tụ nhiều giá trị văn hóa với 1.359 di tích, trong đó có 2 di tích lịch sử - văn hóa cấp quốc gia đặc biệt; 87 di tích lịch sử - văn hóa cấp quốc gia, 307 di tích lịch sử - văn hóa cấp tỉnh; gần 100 làng nghề truyền thống; 5 nhóm bảo vật quốc gia, hơn 25 nghìn tài liệu, hình ảnh, hiện vật được lưu giữ, trưng bày, bảo quản tại Bảo tàng tỉnh và các địa phương trong tỉnh. Trong đó, nhiều di tích quan trọng nằm dọc theo sông Hồng.
Để phát huy tối đa tiềm năng, lợi thế do sông Hồng mang lại, ngành văn hóa tỉnh Nam Định tích cực quảng bá về các di tích, các lễ hội truyền thống; bảo tồn văn hóa gắn với phát triển du lịch. Năm 2022, tỉnh Nam Định đã ký kết thỏa thuận hợp tác phát triển du lịch giữa các tỉnh, thành phố vùng khu vực đồng bằng sông Hồng mở rộng. Bảo tàng tỉnh phối hợp với một số bảo tàng như Bảo tàng Lịch sử Quân sự Việt Nam, Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam, Trung tâm Bảo tồn di sản Thăng Long - Hà Nội, Bảo tàng tỉnh Vĩnh Phúc tổ chức triển lãm, trưng bày nhiều hiện vật về văn hóa, lịch sử theo các chủ đề. Qua đó, giúp Nhân dân các tỉnh và cả nước hiểu thêm những giá trị văn hóa đặc sắc của vùng đồng bằng châu thổ sông Hồng.
Cùng với khẳng định các giá trị của dòng chảy văn hóa dọc sông Hồng, đại diện ngành văn hóa một số tỉnh cũng thẳng thắn đánh giá những khó khăn, hạn chế trong việc kết nối, phát huy giá trị dòng chảy văn hóa này. Theo ông Ngô Thanh Tuân, Phó Giám đốc Sở Văn hóa - Thể thao và Du lịch tỉnh Hà Nam, mặc dù dòng chảy văn hóa dọc sông Hồng có rất nhiều giá trị, nhưng thời gian qua sự kết nối về mặt văn hóa giữa các tỉnh khu vực đồng bằng sông Hồng còn chưa mạnh, chưa có nhiều hoạt động nổi bật. Sự giao lưu văn hóa có thời điểm còn gián đoạn. Đơn cử như năm 2008, khu vực đồng bằng sông Hồng có Hội diễn “Sông Hồng hội tụ”, nhưng đến năm 2022 mới tổ chức lại được. Trong thời gian tới, ngành văn hóa các tỉnh cần tổ chức nhiều hơn các hoạt động chung mang tính kết nối, phối hợp, học tập kinh nghiệm trong bảo tồn phát huy các giá trị văn hóa vùng miền; gắn văn hóa với phát triển du lịch, xây dựng các tuyến du lịch liên kết vùng, kết nối các khu - điểm du lịch, giúp du khách trải nghiệm các di tích lịch sử - văn hóa dọc sông Hồng.
Khép lại loạt bài về hành trình di sản dọc sông Hồng, chúng tôi có cơ hội được trải nghiệm, khám phá, hiểu sâu sắc hơn về các giá trị của sông Hồng mang lại, đặc biệt là dòng chảy văn hóa trải qua suốt hàng ngàn năm lịch sử đến tận ngày nay. Với những giá trị đã được khẳng định, những giải pháp được đề ra, chắc chắn trong tương lai, giá trị của dòng chảy văn hóa sông Hồng sẽ được các địa phương tôn trọng, khai thác hiệu quả. Từ đó, hiện thực hóa khát vọng sông Hồng, gắn bảo tồn di sản văn hóa với phát triển du lịch, thương mại, biến những di sản thành tài sản, biến dòng chảy văn hóa sông Hồng trở thành nền tảng cho trục kinh tế sông Hồng phát triển mạnh mẽ, xây dựng những vùng quê ngày càng bình yên, giàu đẹp bên dòng sông lịch sử.
