LCĐT - Mùa xuân năm nay, niềm vui được nhân lên bội phần với đồng bào dân tộc Tày, bởi hát Then giờ đây không chỉ là món ăn tinh thần của người Tày, mà còn là Di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại.
Trong không khí nô nức chuẩn bị đón mừng tết Nguyên đán Quý Mão 2023, chúng tôi về Bản Rịa (xã Nghĩa Đô, huyện Bảo Yên), tìm gặp Nghệ nhân Ưu tú Ma Thanh Sợi - người “giữ hồn” văn hóa Tày của vùng đất này. Đón chúng tôi ở ngay bậc nhà sàn là người đàn ông ở tuổi xưa nay hiếm, với nụ cười hồn hậu. Pha ấm trà ngon mời khách, Nghệ nhân Ưu tú Ma Thanh Sợi chia sẻ: Cho đến nay, vẫn chưa có tài liệu nghiên cứu nào khẳng định thời điểm ra đời của Then, chỉ biết rằng Then là những câu văn vần, gắn với làn điệu cụ thể được lưu truyền từ đời này qua đời khác.
Cũng theo Nghệ nhân Ưu tú Ma Thanh Sợi, trong kho tàng Then của người Tày ở mảnh đất Bảo Yên, hiện có vài trăm làn điệu hát Then từ cổ truyền đến hiện đại. Những làn điệu hát Then nơi đây không lẫn với bất cứ làn điệu hát Then ở những vùng Tày khác. Đó là những sáng tạo của người Tày nơi đây, với những bài thơ, bài hát nói về phong tục, tập quán, đạo lý làm người, những điệu hát giao duyên, hát đối nam nữ, hát mừng trong các lễ hội… Những câu thơ đố hóm hỉnh như món gì ăn cả con không có ruột (con nhộng), tiếng gì đánh thức giấc ngủ thiên hạ (tiếng gà gáy)… đều được người dân trân trọng và truyền giữ cẩn thận.
Những người có dịp được đắm mình trong cuộc hát Then giao duyên của những chàng trai, cô gái Tày sẽ khó quên được lời hát tinh tế, ví von sâu xa, giàu hình ảnh, cảm xúc cùng giai điệu mượt mà, da diết say đắm lòng người. “Tháng Giêng hoa mận trắng như bông/Mùa xuân hoa đào nở mới lạ/Gái trai đánh cà kheo ruộng trên/Còn bay lên giữa trời bóng ngân”...
Xưa kia, người Tày đã biết sử dụng nguyên vật liệu sẵn có để chế tạo ra những nhạc cụ đơn giản, trong đó có cây đàn tính được làm từ quả bầu khô, gắn lên mặt cắt một miếng ván mỏng, với các sợi dây làm từ tơ tằm. Đây là nhạc cụ không thể thiếu trong mỗi nghi lễ Then, ngoài ra còn có những đạo cụ khác gồm trang phục, mũ, quần áo, khăn, quạt, đai thắt, nhạc cụ, chùm soóc, quả soóc, đồ cúng, lệnh bài, dây bùa hộ mệnh, thanh âm dương…
Nghi lễ thực hành Then của người Tày ở Lào Cai được chia làm nhiều loại gồm Then tính, Then quạt, Then cấp sắc, Then lễ hội, Then cầu chúc… Trong đó, Then cấp sắc được coi là đại lễ, có ý nghĩa đặc biệt quan trọng, công nhận một người đã trưởng thành, đủ điều kiện thực hành các nghi lễ và trao truyền di sản Then.
Tháng 9/2022, Lễ đón Bằng ghi danh “Thực hành Then của người Tày, Nùng, Thái ở Việt Nam” vào danh sách Di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại được tổ chức tại thành phố Tuyên Quang, tỉnh Tuyên Quang. Trưởng đại diện UNESCO tại Việt Nam, ông Christian Manhart chia sẻ lý do ghi danh di sản: Then là một thực hành nghi lễ không thể thiếu trong đời sống tâm linh của người Tày, Nùng, Thái ở Việt Nam, phản ánh các quan niệm về con người, thế giới tự nhiên và vũ trụ. Các lễ Then diễn tả hành trình thầy Then dâng lễ vật và thỉnh cầu trong lễ cầu an, chữa bệnh, cầu mùa, mừng năm mới... thông qua điệu hát và chơi đàn tính. Di sản Then có thể gắn kết cộng đồng, đề cao tôn trọng đa dạng văn hóa, khuyến khích đối thoại giữa các cá nhân, các cộng đồng và các dân tộc khác nhau vì sự khoan dung, tình yêu và lòng bác ái đúng theo tôn chỉ và mục tiêu của Công ước 2003 về bảo vệ di sản văn hóa phi vật thể của UNESCO. Đây chính là sự ghi danh xứng đáng, UNESCO ghi nhận cam kết của Việt Nam và nghệ nhân bảo tồn, phát huy di sản Then.
Trong sự kiện có ý nghĩa đặc biệt quan trọng này, Lào Cai có 5 nghệ nhân thực hành nghi lễ Then đại diện cho cộng đồng người Tày ở Lào Cai góp mặt trong màn biểu diễn ra mắt thực hành Then của 11 tỉnh, thành phố. Thầy Then Chu Hồng Phương, sinh năm 1993, ở xã Hòa Mạc (huyện Văn Bàn) hiện là thầy Then trẻ nhất tại Lào Cai - 1 trong 5 nghệ nhân thực hành nghi lễ Then tham dự Lễ đón Bằng ghi danh tại thành phố Tuyên Quang bày tỏ: Tôi rất vinh dự, tự hào được góp mặt trong Lễ đón Bằng ghi danh thực hành Then của người Tày, Nùng, Thái ở Việt Nam vào danh sách Di sản văn hóa phi vật thể của nhân loại. Đây là dịp tôn vinh di sản Then, ghi nhận công lao đóng góp của cộng đồng và các nghệ nhân, qua đó, thúc đẩy trách nhiệm trao truyền di sản giữa các thế hệ và thực hành di sản trong đời sống xã hội hiện nay.
Nhiều năm qua, tỉnh Lào Cai luôn quan tâm, tổ chức các hoạt động nghi lễ, sưu tầm Then; mở các lớp tập huấn bảo tồn Then cho cán bộ văn hóa các cấp và các nghệ nhân quan tâm truyền dạy dân ca, dân vũ, nhạc cụ dân gian cho con, em của mình. Trở thành Di sản văn hóa phi vật thể của nhân loại là cơ hội để Then được lưu giữ và phát huy mạnh mẽ hơn, góp phần giữ mãi điệu Then…